رضاشاه چگونه املاک مردم را به نام خود سند می‌زد؟

خبرگزاری تسنیم: تصاحب املاک مردم یکی از چند ویژگی دیکتاتوری رضاشاه است که در تاریخ کمتر به‌ آن پرداخته شده و این ویژگی موسس رژیم پهلوی به قدری برجسته است که تطهیرکنندگان رضاشاه نیز نتوانسته‌اند آن را کتمان کنند.

صادق زیباکلام در کتاب رضاشاه که کپی‌برداری ناشیانه‌ای از کتاب «ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها» نوشته سیروس غنی است، عنوان کرده: «... یک ویژگی منفی رضاشاه را کمتر می‌توان در سایر دیکتاتورها سراغ گرفت. این ویژگی عبارت بود از حرص و ولع سیری‌ناپذیر رضاشاه در تصاحب املاک؛ علاقه‌ای که به تدریج شکل یک بیماری به خود گرفت.» (صفحه 288)

البته او در ادامه نوشته است: «رضاشاه سودی از تملک آن همه زمین نبرد... دست‌آخر هم قبل از ترک ایران فروغی ترتیبی داد تا همه آن‌ها رسماً به صورت املاک سلطنتی درآید؛ یعنی آن املاک حتی به محمدرضا پهلوی، جانشین وی هم منتقل نشد.» (صفحه 289)

جملات فوق نشان می‌دهد که زیباکلام اطلاع دقیقی از تاریخ پهلوی اول و دوم ندارد یا اینکه به عمد آن اسناد تاریخی را از مخاطب خود پنهان می‌کند؛ چراکه اگرچه محمدرضا پهلوی در سال 1320 برای فرونشاندن خشم مردم و نمایندگان مجلس، تمام اموالی را که از سوی پدرش به نام وی شده بود، به دولت واگذار کرد، اما بعد از گذشت 7 سال دولت لایحه‌ای به مجلس فرستاد که با تصویب آن بسیاری از اموال به محمدرضا پهلوی و خاندان پهلوی بازگشت.

** غارت از مردم

اما رضاشاه چگونه املاک را تصاحب می‌کرد؟ برخی از طرفداران رضاشاه عنوان کرده‌اند که او املاک را از مردم خریده است. براساس تاریخ، آن سال‌ها که حقوق ماهیانه کارمندان دولت بین 40 تا 100 تومان بود، رضاشاه خانه‌ای را به 3 ریال و دکانی را به یک ریال معالمه کرد. پس در واقع رضاشاه اراضی و املاک را نمی‌خرید، بلکه به زور تصاحب می‌کرد. اسناد تاریخی می‌گوید سفیر آمریکا در تهران در یکی از گزارش‌هایش نوشت که رضاخان برای اراضی هر قیمتی که دلش بخواهد می‌پردازد.

از این رو هنگام خروج اجباری رضاخان از ایران، او ثروتمندترین پناهنده جهان لقب گرفت. رضاخان برای تصاحب املاک روش‌ها و شیوه‌های متفاوتی داشت. او با فرستادن افسران خود به شمال دستور می‌داد که هر ملک مرغوبی را دیدند، برایش بگیرند. برخی از آن روش‌ها عبارتند از مصادره مستقیم، تملک اراضی بدون‌صاحب، نقل‌ و انتقال مشکوک اموال دولتی، آبیاری اراضی بایر و به‌اصطلاح آبادانی آن‌ها و اجبار زمین‌داران بزرگ و کوچک برای فروش املاکشان به قیمت‌های کم و ناچیز.

اسناد تصاحب زمین‌های مردم توسط رضاشاه که به‌تازگی به نمایش درآمده است

روزنامه «داد» در گزارشی نوشت: «دولت در شهرستان گرگان 125 پارچه قریه و قصبه مهم که اغلب آن قراء شش‌دانگی بوده، داشته. وزیر وقت دارایی، مثل اینکه از کیسه فتوت خودش بخشش می‌کند، تمام این 125 پارچه خالصه دولت را فقط و فقط در مقابل 75 هزار تومان به شاه سابق (رضا‌خان) انتقال داده که تنها سه دانگ قصبه مهم کردکوی و مزارع تابعه آن که از جمله 125 پارچه مورد انتقال بود، بیش را 225 هزار تومان یعنی 3 برابر وجهی که برای 125 پارچه داده شده، ارزش داشته است».

در سال 1314 میزان املاکی که رضاخان غصب کرده بود به قدری زیاد شد که برای اداره آن، اداره املاک اختصاصی تأسیس شد. در رأس این اداره نظامیان قرار داشتند. ازآنجاکه گرگان یکی از مناطقی بود که چشم رضاخان را گرفته بود اداره یادشده در این منطقه همه‌کاره شد. این اداره به انحای مختلف از مردم گرگان بیگاری می‌کشید. رفتار وحشیانه این اداره باعث آوارگی بسیاری از خانواده‌های ساکن گرگان شد.

شهرت رضاخان در تصاحب اراضی به قدری بود که یک روزنامه فرانسوی به وی لقب جانور زمین‌خوار داد. این روزنامه فرانسوی نوشت: «در ایران جانور عجیبی پیدا شده که مثل شَتِه عمل می‌کند، با این تفاوت که شته برگ درختان را می‌خورد؛ ولی این جانور تاجدار زمین‌خوار است و هرچه‌قدر هم املاک مردم را می‌خورد، باز هم سیر نمی شود...».

حسین فردوست از نزدیک‌ترین دوستان محمدرضا پهلوی نیز عنوان کرده است: «اگر می‌خواستید رضاخان خوشحال شود، درجه بدهد، مقام بدهد، یا پیشنهادی را تصویب کند، قبل از شروع، نام چند ملک را با مشخصات و قیمت آن مطرح می‌کردید و مطمئن بودید که کارتان انجام می‌شود.»

رضاشاه پس از 16 سال سلطنت در نهایت 44 هزار سند به نام خودش داشت. مهمترین برنامه او در مازندران دست‌اندازی به املاک محمدولی خان تنکابنی بود. تنکابنی و فرزندش جان خود را بر سر این دست اندازی‌ها گذاشتند. در نهایت هم رضاخان مالک نور، کجور و تنکابن شد و حتی نام تنکابن را به شهسوار تغییر داد. او همچنین با سردار معزز بجنوردی درگیر شد، او را کشت و اموالش را در شمال خراسان از آن خود ساخت.

تقریباً تمامی مازندران و اراضی مرغوبش و بخش‌های بزرگی از گرگان و گیلان متعلق به وی بود. این تملک سراسری اراضی شمالی ایران به‌قدری معروف و آشکار شده بود که خاندان پهلوی توجیه کردند: «رضا‌شاه، املاک شمال را از صاحبان آن‌ها خرید تا از نفوذ روس‌ها در آن منطقه و اشاعه کمونیسم در ایران و بخصوص در مناطق شمالی آن جلوگیری کند».

اسناد تصاحب زمین‌های مردم توسط رضاشاه که به‌تازگی به نمایش درآمده است

رضاخان برای تصاحب اموال مردم، به مجلس شورای ملی دستور داد که قانون «فروش املاک خالصه» را به تصویب رساند تا او بتواند بهترین املاک خالصه را به نام خود و فرزندانش منتقل کند.

درآمد رضاخان از یک و نیم میلیون هکتار اراضی کشاورزی و جنگلی، مراتع، باغات و شکارگاه‌ها در سراسر ایران (10 درصد کل اراضی کشاورزی ایران) به سالانه 700 میلیون تومان می‌رسید که از این رقم حدود 60 میلیون تومان معادل 25 میلیون دلار آمریکا در آن زمان، به بانک‌های خارجی منتقل می‌شد. تعداد روستاهایی که رضا‌شاه در مدت سلطنت خود تصاحب کرد، بالغ بر 2 هزار و 176 روستا بود که درآمد روستاییان به جیب شاه می‌رفت.

پس از خروج رضا‌شاه از ایران، یکی از وکلای دوره سیزدهم مجلس شورای ملی به نام مؤید احمدی در مجلس اعلام کرد: «رضا‌شاه صاحب 44 هزار مستغل و 70 میلیون ریال پول نقد در بانک ایران است».

** بازگشت اموال به مردم

تا سال 1320 و تا پایان دوره رضاشاه، مردمی که املاکشان غصب شده بود، جرات نداشتند شکایتی نسبت به حاکم غارتگر داشته باشند. به گفته موسی حقانی در دوره رضاخان حتی اسم اداره املاک اختصاصی تن مردم را به لرزه درمی‌آورد.

پس از سقوط رضاشاه و روی کار آمدن فرزندش توسط انگلیسی‌ها هر چند 38 هزار برگ سند برای شکایت تنظیم شد، اما تنها برخی از افرادی که صاحب نفوذ و یا ثروتمند بودند، توانستند به حق و حقوق خود برسند. شاه نیز که وعده داد بود، زمین‌ها را به مردم باز خواهند گرداند، نه تنها برنگرداند که به خود و خانواده‌اش اختصاص داد.

با پیروزی انقلاب اسلامی صاحبان بسیاری از اموال غارت شده مردم شناسایی و به آنان بازگردانده شد. پرویز فتاح رئیس بنیاد مستضعفان نیز دو روز پیش در آیین رونمایی از اسناد و مدارک غصب اموال مردم توسط رضاخان اعلام کرد که حدود 7 هزار فقره دیگر از املاک و اراضی غصب‌شده در دوران پهلوی‌ها به مردم بازگردانده می‌شود.

او با اشاره به دفتر اسناد تملک‌های رضاخان و دفترچه حساب‌های او گفت: در این دفتر مشخصات 5 هزار و 400 فقره سند از جمله روستا، مرتع و شکارگاه غصبی توسط رضاخان و پسرش ثبت شده که همه آن‌ها شش دانگ به نام آن‌ها شده است که ما با همکاری سازمان ثبت اسناد و املاک، با توجه به مدارک موجود، به نام هر نفر سند صادر می‌کنیم که ممکن است از 100 متر تا بیشتر به نام هر نفر شود.

در نمایشگاهی که از دو روز پیش در فرهنگستان هنر آغاز به کار کرد، دفاتری از جمله دفتر عایدات املاک رضاخان، حساب‌های بانکی و سپرده‌گذاری او در بانک‌های خارجی برای نخستین‌بار به نمایش درآمد.