برترین «منفعت حج» چیست؟

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای: پیام رهبر انقلاب اسلامی خطاب به حجاج بیت‌الله الحرام روز ۲۹ مرداد در صحرای عرفات و در مراسم برائت مشرکان در اجتماع حجاج قرائت شد. مطلع پیام حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، دو آیه از سوره‌ مبارکه‌ حج بود. در یادداشت زیر، تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره‌ این دو آیه با تکیه بر معناشناسی «منافع حج» مرور شده است.

آیات ۲۷ و ۲۸ سوره حج

وَ أَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ یَأتوکَ رِجالًا وَ عَلیٰ کُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ، لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم وَ یَذکُرُوا اسمَ اللهِ فی أَیّامٍ مَعلوماتٍ عَلیٰ ما رَزَقَهُم مِن بَهیمَةِ الأَنعامِ فَکُلوا مِنها وَ أَطعِمُوا البائِسَ الفَقیرَ.

ترجمه

و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکب‌های لاغر از هر راه دوری به سوی تو بیایند تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه‌ حیات‌بخش) باشند و در ایام معینی نام خدا را بر چهارپایانی که به آنان داده است(به هنگام قربانی کردن) ببرند؛ پس از گوشت آن‌ها بخورید و بینوای فقیر را نیز اطعام نمایید.

نظر مفسران

مسائل و احکام فریضه‌ اسلامی حج در قرآن، از آیه‌ ۲۷ سوره‌ی حج شروع می‌شود. در این آیه ابتدا دستور می‌دهد که در میان مردم «بانگ» حج را سر دهید. خداوند این فراخوان را در قرآن بیان کرده تا مردم تا روز قیامت این ندا را پاسخ گویند. «حج» به معنای قصدکردن است و در اصطلاح شریعت به زیارت خانه‌ی کعبه با اعمال و مناسک خاص می‌گویند. در این آیه می‌گوید هنگامی که فراخوان حج داده می‌شود، مردم از هر راه دوری، چه پیاده و چه سواره خواهند آمد. در آیه‌ بعدی موضوع «منافع حج» مطرح می‌شود: «لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم» تا اینکه منافع و سودهای بسیاری را مشاهده نمایند. سپس از حجاج خواسته شده است نام خدا را در روزهای خاص -که برخی گفته‌اند منظور روز عید قربان و سه روز بعد از آن و برخی گفته‌اند منظور ۱۰ روز اول ذی‌حجه است بر قربانی‌های خود از چهارپایان ببرند و بعد از آن، هم خود از گوشت آن‌ها بخورند و هم به فقیران بدهند.

سخن در این است که منظور از «منافع حج» چیست؟ دسته‌ای از مفسران این منافع را مخصوص گوشت قربانی‌ای می‌دانند که حجاج و فقرا از آن بهره‌مند می‌شوند؛ همین‌طور مسئله‌ی تجارت مادی که از این گردهمایی مسلمانان حاصل می‌شود را نوع دیگری از این منافع برشمرده‌اند. مسئله‌ی ثواب اخروی نیز از دیگر مصادیق حج، طبق عقیده‌ی این گروه است.

دسته‌ای دیگر از مفسران مفهوم منافع را شامل منافع دنیوی و اخروی دانسته‌اند. در این میان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ضمن استناد به این آیه‌ قرآن، تفسیری از این دو آیه و منافع حج را ارائه داده‌اند. ایشان در مجموع بیانات خود از سال ۶۸ تاکنون بیش از ۱۰ بار از آیه‌ی ۲۷ سوره‌ حج و بیش از ۱۵ بار از آیه‌ ۲۸ سوره‌ی حج استفاده کرده‌اند. همچنین مواردی از ابعاد اجتماعی و سیاسی این آیات را بازگو کرده‌اند که در کتاب‌های تفسیری پیشین، مورد توجه نبوده است.

نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای

رهبر انقلاب اسلامی منافع حج را به دو دسته‌ی «معنوی-فردی» و «سیاسی-اجتماعی» تقسیم‌بندی می‌کنند، که هر دو دسته باید با هم مراعات شود و بلکه به یک معنا اگر جنبه‌های فردی، بدون توجه به جنبه‌های اجتماعی دیده شود، منفعت مورد نظر آیه‌ی قرآن به دست نخواهد آمد. در بخش منافع فردی، هر فرد باید با این سفر، خود را به خدا نزدیک‌تر کند؛ همچنین دل خود را از هرگونه شرک پاک سازد و فرصتی برای عروج معنوی پیدا کند. با توجه به آیه‌ی قرآن، علت آمدن مردم از راه‌های دور، فقط منافع فردی نباید باشد؛ به‌خاطر اینکه اگر فقط منافع فردی مورد نظر بود، دیگر اجتماع همگانی معنا نداشت.

نظر به اینکه حجاج از همه‌ی نقاط دنیای اسلام جمع می‌شوند و همه با هم طواف می‌کنند، با هم سعی می‌کنند، با هم در عرفات و مشعر وقوف می‌کنند، برای این اجتماع واحد نیز باید فایده‌هایی مترتب باشد. اولینِ آن همین امکان همدلی، گفتگو و شنیدن دردهای یکدیگر و دوستی مسلمان‌ها با یکدیگر است؛ سپس برای آن دردها و مشکلات، راه‌حل‌هایی پیدا کنند و در مرحله‌ی آخر با هم‌اندیشی نخبگان و برگزیدگان ملت‌ها درباره‌ی سرنوشت امت اسلامی تصمیم‌گیری کنند. این فواید اجتماعی فقط در حج امکان تحقق می‌یابد و از این منظر در میان همه‌ی عبادات از امتیاز ویژه‌ای برخوردار است.

از نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مجموع این فواید معنوی و سیاسی باید به یک منفعت والاتر منتهی شود. در واقع تمامی اعمال حج از قبیل ذکر و دعا و استغفار و برائت از مشرکین و باید جهت‌گیری خاصی داشته باشد و آن عبارت است از «ایجاد حیات طیبه‌ی اسلامی» و «رهایی از زنجیرهای استبداد». امت اسلامی باید بتواند از این اجتماع مسلمانان برای این هدف بهره گیرد و طبیعی است مطرح کردن اختلافات طائفی و مذهبی مانع تحقق این امر است و برای همین است که دشمنان سعی در شکستن وحدت مسلمانان و جنگ‌افروزی دارند.

عبارت بعدی، آیه‌ «وَ یَذکُروا اسمَ الله» است؛ منظور این است که «در همین کار دسته‌جمعی و علنی، برترین منزلِ مقصود، ذکر خدا» است. در ادامه «ایامٍ معلومات» آمده است که رمز و راز اصلی حج در همین وحدت زمان و مکان نهفته است و آن نشان می‌دهد اولاً این ایام از بهترین ایام سال از جهت فضیلت و امکان ارتباط با خدا است؛ ثانیاً اینکه در طول این مدت محدود به نوعی تمرین عملی و تجربی برای رهایی از دلبستگی‌ها و مادیات به مسلمانان می‌آموزد؛ ثالثاً با مشخص کردن زمان و جمع شدن همه در یک مکان خاص، خداوند می‌خواهد ابعاد بین‌المللی به این فریضه ببخشد وگرنه باید حج در هر موقع از سال مانند عمره پذیرفته می‌شد.

بنابراین هدف از این فریضه که انجام آن بر همه‌ی مسلمان‌ها در طول عمر یک بار واجب می‌شود، رسیدن به منافع آن است؛ این حقیقت حج است و اگر حج از آن تهی شود، کارکرد خود را از دست می‌دهد. «گرفته شدن حج به این نیست که از مسلمانان، کسی به حج نرود، بلکه به این است که مسلمانان از منافع بی‌شمار آن محروم بمانند.» در یک کلمه، برترین منفعت حج، امت‌سازی اسلام است که تنها با وحدت اسلامی در زیر سایه‌ «بیت‌الله» صورت می‌پذیرد.