ابراهیم یزدی که بود؟

خبرگزاری تسنیم: ابراهیم یزدی دومین وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی شامگاه یکشنبه در سن 86سالگی پس از دوره‌ای بیماری در شهر ازمیر ترکیه که برای مداوا به این شهر رفته بود، درگذشت.

** آغاز حیات سیاسی ابراهیم یزدی از همکاری با نهضت خداپرستان سوسیالیست یزدی فعالیت سیاسی خود را با عضویت در نهضت خداپرستان سوسیالیست شروع کرد. با شروع نخست‌وزیری محمد مصدق مدتی به همراهی با جبهه ملی پرداخت. یزدی در خاطرات خود اشاره می‌کند که در سال 1325 زمانی که در دارالفنون تحصیل می‌کرد به‌واسطه برادر بزرگ‌ترش جذب نهضت خداپرستان سوسیالیست شد. به‌گفته یزدی "ابتدا به‌کمک چند نفر از همکلاسی‌ها و هم‌سن‌و‌سال‌های خودم در دارالفنون و دبیرستان‌های دیگر، مجله دانش‌آموزان را منتشر ساختیم و به نهضت خداپرستان سوسیالیست، جمعیت تعاونی خداپرستان و انجمن اسلامی دانشجویان، سپس در سال‌های بعد از کودتای 28 مرداد 1332، به نهضت مقاومت ملی و جبهه ملی دوم پیوستم". وی در این سال‌ها طعم اولین بازداشت را نیز چشید و در 21 آبان 1332 به‌هنگام محاکمه مصدق دستگیر و روانه بازداشتگاه شد. محل برگزاری جلسات انجمن خداپرستان سوسیالیست در خیابان ری در منزل محمد نخشب، مؤسس نهضت خداپرستان سوسیالیست بود. یزدی در این دوره از زندگی در نشر چند مجله مانند «دانش‌آموزان»، «فروغ علم» و «گنج دانش» مشارکت کرد و در «سازمان دانشجویان دانشگاه تهران» و «انجمن اسلامی دانشجویان» فعالیت کرد. ** هجرت به ایالات متحده و همکاری با جبهه ملی و نهضت آزادی ابراهیم یزدی در شهریور 1339 ﺑﻪ ﺁﻣﺮﻳﻜﺎ ﺭﻓﺖ و در آنجا به ﻋﻀﻮیت ﻫﻴئﺕ ﺍﺟﺮﺍیی ﺟﺒﻬﻪ ملی ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺷﺎﺧﻪ ﺁﻣﺮﻳﻜﺎ درآمد. در سال 41 هم که ﺷﺎﺧﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﺁﺯﺍﺩی ﺩﺭ ﺧﺎﺭﺝ ﺍﺯ ﻛﺸﻮﺭ تأسیس شد، ابراهیم یزدی به‌عنوان رئیس شورای مرکزی نهضت آزادی در خارج از کشور انتخاب شد و مسئولیت انتشار ماهنامه "پیام مجاهد" را به‌عهده گرفت. وی دو سال بعد یعنی در ﺳﺎﻝ 43 ﺩﺭ ﺗأﺳﻴﺲ ﺍﻧ� ﻤﻦ ﺍﺳﻼمی ﺩﺍﻧﺸ� ﻮﻳﺎﻥ ﺁﻣﺮﻳﻜﺎ ﻭ ﻛﺎﻧﺎﺩﺍ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ ﻛﺮﺩ. فعالیت‌های ابراهیم یزدی در چارچوب انجمن‌های اسلامی و در قالب سمینارها و همایش‌های مختلف ادامه یافت که یکی از آنها سمینار اقتصاد اسلامی بود. او به‌همراه افراد دیگری نظیر محمد هاشمی و شهید چمران در تابستان 1349 سمینار اقتصاد اسلامی را در دانشگاه کالیفرنیا برگزار کردند. جیم بیل معاون مرکز پژوهش‌های مربوط به خاورمیانه دانشگاه تگزاس که مدت‌ها پیش از سقوط شاه تحولات ایران را پیش‌بینی کرده بود در میزگردی که مجله تایم برای بررسی تحولات خاورمیانه و به‌خصوص ایران در اوایل انقلاب ترتیب داده بود از عده‌ای نام برد که در آمریکا تحصیل کرده و محافظه‌کار هستند، مردانی که آمریکا می‌تواند با آنها کنار آمده و برای جریان یافتن دوباره نفت ایران به غرب از کمک آنها بهره‌مند شود. وی ابراهیم یزدی و عباس امیرانتظام را از جمله این افراد دانست. ابراهیم یزدی به‌مدت 10سال در شهر هوستون آمریکا اقامت داشت.

وی میان مبارزان پیش از انقلاب بیشتر تمرکز مبارزاتی‌اش در اروپا و آمریکا بود و نامه‌هایی که امام خطاب به جوانان اتحادیه انجمن‌های اسلامی اروپا می‌نوشت بیشتر خطاب به یزدی بود با این حال اختلافاتی در همان زمان میان یزدی و سایر مبارزان خارج از کشور وجود داشت. محمد هاشمی برادر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و دبیرکل اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان خارج از کشور در کتاب خاطرات خود به این اختلاف‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید "اختلاف در هیئت مدیره عمدتاً حول دو جریان نهضت آزادی و جبهه ملی بود. بعضی از جبهه ملی سوم دفاع می‌کردند و بعضی از نهضت آزادی و گروهی فارغ از گروه‌بندی خاصی برای حفظ استقلال انجمن تلاش می‌کردند. اختلافات گروه مستقل انجمن با نهضتی‌ها و به‌ویژه دکتر یزدی، اختلافات مبنایی بود".

پس از ورود امام به فرانسه، ابراهیم یزدی نیز همراه با امام از عراق به پاریس آمد. بعد از انتقال امام به دهکده نوفل‌لوشاتو محل سکونت امام سروسامان بهتری یافت که یزدی در خاطرات خود از نقش شهید عراقی در این موضوع یاد می‌کند. وی به‌دلیل تسلط بر زبان انگلیسی وظیفه ترجمه بیانات امام در مصاحبه‌ با خبرنگاران را به‌عهده داشت اما گاهی این روند طوری پیش می‌رفت که در مقام سخنگویی امام خمینی ظاهر می‌شد! علی جنتی از خاطرات خود می‌گوید "عده‌ای از آقایان مثل قطب‌زاده و یزدی با خبرنگارها مصاحبه می‌کردند و درباره همه مسائل از زبان امام صحبت می‌کردند. امام یک بار مصاحبه‌ای انجام دادند و فرمودند «من هیچ نماینده، یا سخنگویی ندارم»". محمد غرضی عضو دفتر امام(ره) در نوفل‌لوشاتو نیز در مصاحبه‌ای با تسنیم گفته بود "یک بار قطب‌زاده در فرانسه خودش را به‌عنوان سخنگو معرفی کرد. حضرت امام به من دستور داد تا نامه‌ای از طرف ایشان بنویسم و به جایی که قطب‌زاده به‌عنوان سخنگو معرفی شده بود بردم و گفتم امام سخنگو ندارد". ** بازگشت به ایران با پرواز انقلاب و وزارت امور خارجه دولت موقت با بازگشت امام خمینی به ایران در 12 بهمن 57، ابراهیم یزدی نیز همراه ایشان وارد کشور شد. با ورود امام(ره) به ایران، مهندس بازرگان به نخست‌وزیری دولت موقت برگزیده شد و مسئول انتخاب کابینه انقلاب نوپای اسلامی شد. یزدی در ابتدای شروع به کار دولت بازرگان به‌عنوان معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب انتخاب شد و همزمان نیز سرپرستی مؤسسه کیهان را به‌عهده داشت.

این دیدار یک ساعت و 25 دقیقه به طول انجامید اما دولت بازرگان، امام و شورای انقلاب را در جریان نگذاشته بود. سرانجام هم با پخش خبر این دیدار از تلویزیون، اعتراض‌های گسترده‌ای به این دیدار انجام شد. برای مثال مهدی کروبی نماینده وقت مجلس شورای اسلامی اول، گفته بود "بحث جریان کلی سیاست خارجی این آقایان نه‌تنها مسئله آمریکا، اصلاً موضع‌گیری‌شان موضع‌گیری بسیار سازشکارانه و غلطی بود". (مشروح مذاکرات مجلس، 27 شهریور 1359) دولت موقت که شاکله آن را اعضای جبهه ملی و نهضت آزادی تشکیل می‌دادند، با تسخیر لانه جاسوسی آمریکا ــ که امام خمینی از آن به انقلاب دوم تعبیر کردند ــ استعفا دادند، با این حال اعضای نهضت آزادی از جمله بازرگان و ابراهیم یزدی در انتخابات مجلس اول شورای اسلامی کاندیدا و نماینده تهران شدند. یزدی بعد از اتمام دوره وکالتش در مجلس، به‌همراه سایر اعضای تشکیلات نهضت آزادی در داخل کشور به منتقدان انقلاب اسلامی تبدیل شد. یزدی کنار بازرگان به فعالیت در نهضت آزادی پرداخت و تا پیش از فوت مرحوم بازرگان به‌عنوان رئیس دفتر سیاسی فعالیت می‌کرد و بعد از آن به دبیرکلی نهضت آزادی انتخاب شد. **موضع امام در برابر نهضت آزادی نهضت آزادی با پیروزی انقلاب به فعالیت پرداخت اما با تشکیل وزارت کشور و تدوین قانون احزاب، مجوزی برای فعالیت نداشت. در سی‌ام بهمن ماه سال 1366، حجت‌الاسلام سید علی‌اکبر محتشمی‌پور وزیر وقت کشور نامه‌ای به‌همراه مواضع و اطلاعیه‌های نهضت آزادی را خدمت امام خمینی(ره) ارسال کرد و در این نامه به اقدامات دولت موقت پس از ترک قدرت اشاره کرد. به‌نوشته محتشمی‌پور "مسئولین نهضت با سمپاشی‌های خود نسبت به سیاستهای دولت، دفاع مقدس و جنگ، مسئله برائت از مشرکین و فاجعه خونین مکه مکرمه، جهاد مالی و تصمیمات شورای‌عالی پشتیبانی جنگ و بالاخره فرمایشات اخیر حضرت امام روحی فداه راجع به حکومت و ولایت مطلقه، در جهت مبارزه و تضعیف نظام جمهوری اسلامی گام برداشته‌اند". وزیر کشور دهه شصت در این نامه از محضر امام خواستار می‌شود که؛ 1 ــ آیا نهضت آزادی با چنین عقاید و تفکراتی می‌تواند به‌عنوان یک سازمان حزب و تشکیلات سیاسی در جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته شود؟ 2 ــ درحالی که ماده سی‌ قانون انتخابات از جمله شرایط تأیید صلاحیت داوطلبان نمایندگی مجلس شورای اسلامی را الف) اعتقاد و التزام عملی به اسلام و ب) اعتقاد و التزام عملی به نظام جمهوری اسلامی ایران می‌داند، آیا نهضت آزادی صلاحیت دارد که در انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت نموده و نماینده‌ای در مجلس داشته باشد؟ حضرت امام نیز در جواب نامه علی‌اکبر محتشمی‌پور پاسخی می‌دهد که راهگشای انقلاب در برابر نهضت آزادی باشد. حضرت امام در نامه‌اش با بیان اینکه "جوانان عزیز ما را منحرف خواهند کرد و نیز با دخالت بی‌مورد در تفسیر قرآن کریم و احادیث شریفه و تأویلهای جاهلانه موجب فساد عظیم ممکن است بشوند از ضرر گروهک‌های دیگر حتی منافقین این فرزندان عزیز مهندس بازرگان، بیشتر و بالاتر است"، می‌نویسد: "«نهضت آزادی» و افراد آن از اسلام اطلاعی ندارند و با فقه اسلامی آشنا نیستند، از این جهت، گفتارها و نوشتارهای آنها که منتشر کرده‌اند مستلزم آن است که دستورات حضرت مولی الموالی امیرالمؤمنین را در نصب ولات و اجرای تعزیرات حکومتی که گاهی بر خلاف احکام اولیه و ثانویه اسلام است برخلاف اسلام دانسته و آن بزرگوار را ــ نعوذبالله ــ تخطئه، بلکه مرتد بدانند! و یا آنکه همه این امور را از وحی الهی بدانند که آن هم برخلاف ضرورت اسلام است، نتیجه آنکه نهضت به‌اصطلاح آزادی و افراد آن چون موجب گمراهی بسیاری از کسانی که بی‌اطلاع از مقاصد شوم آنان هستند می‌گردند، باید با آنها برخورد قاطعانه شود، و نباید رسمیت داشته باشند". * ممانعت آمریکا و وفات در ازمیر یزدی در سالهای اخیر از کهولت سن و سرطان پروستات رنج می‌برد و در سال‌های اخیر تحت درمان بود. وی در دی ماه سال 1395 قصد داشت برای انجام عمل جراحی به آمریکا سفر کند اما برای وی ویزا صادر نشد و در شهر ازمیر ترکیه تحت عمل جراحی قرار گرفت که شامگاه یک‌شنبه 6 مرداد درگذشت.