کودتای آمریکایی-انگلیسی ۲۸ مرداد چگونه رخ داد؟ +تصاویر

افکار عمومی جهان مدت‌ها بود که از همدستی آمریکا و انگلستان با کودتاگران مطلع بودند. مأموران سیا و سازمان جاسوسی انگلستان چندین کتاب و مقاله درباره این عملیات نگاشته بودند - بالاخص کرمیت روزولت (Kermit Roosevelt)، مأمور ارشد سیا که بر کودتا نظارت داشت. محققین دانشگاهی چندین کتاب درباره این امر نوشته‌اند. و علاوه بر آن دو رئیس‌جمهور آمریکا (کلینتون و اوباما) به صورت علنی به نقش آمریکا در این کودتا اعتراف کرده‌اند.

مادلین آلبرایت، وزیر خارجه پیشین آمریکا، در سال 2000 نیز اعلام کرده بود که آمریکا «نقشی اساسی»‌ در سرنگونی مصدق ایفاء کرده و کودتا را «عقبگردی در توسعه سیاسی ایران» توصیف کرد. اما این اولین بار بود که سازمان جاسوسی آمریکا به صورت رسمی به برنامه‌ریزی و اجرای این کودتا اذعان کرد.

اشاره مستقیم به نقش سیا در کودتا در یک تاریخ‌نگاری داخلی این سازمان با عنوان «نبرد برای ایران» درج شده که در اواسط دهه 1970 نگاشته شده بود. سازمان سیا در سال 1981 یک نسخه ویرایش شده این سند را در جریان یک دادگاه منتشر کرد اما تمام بخش‌های مرتبط با TPAJAX، اسم رمز عملیات،‌ را حذف کرده بود.

در اسناد سازمان سیا به صورت علنی اعلام شده «کودتای نظامی که مصدق و کابینه جبهه ملی وی را سرنگون ساخت تحت نظر سیا و به عنوان اقدامی در سیاست خارجی آمریکا انجام گرفت.»

مصدق با ملی کردن صنعت نفت و در اختیار گرفتن اموال شرکت نفت آنگلو-ایران،‌ شرکتی که بعدها تبدیل به بریتیش‌پترولیوم شد، انگلیسی‌ها را به شدت برآشفته کرد. انگلستان اعتقاد داشت که کنترل نفت ایران برای احیای اقتصاد آنها که در پی جنگ جهانی دوم در هم شکسته شده بود، ضروری است.

در اسناد سازمان سیا تا حدی به عقلانیت مواضع مصدق اذعان شده و تصویر‌سازی‌های رسانه‌های غربی که اغلب پیش از کودتا درباره مصدق شده و وی را به صورت «مردی دیوانه» یا یک «بقچه سالخورده احساساتی» یاد شده بود، رد گشته است.

در «نبرد برای ایران» نیاز انگلستان به نفت تأیید شده اما اعلام گشته که سیاستگذاران بریتانیایی «احترامی برای ایرانی‌ها قائل نبودند و مقامات شرکت و مدیران دفتر خارجی آنها را نالایق،‌ فاسد و در خدمت منافع خودشان می‌پنداشتند.»

در تاریخ‌نگاری سازمان سیا همچنین ادعا شده که این تصمیم بنا بر شرایط جنگ سرد اتخاذ شد زیرا این ترس وجود داشت که در صورت تشدید اوضاع و اعزام کشتی‌های جنگی انگلستان به سواحل ایران شوروی نیز وارد عمل شود. «در این صورت نه تنها نفت ایران از دست غرب خارج خواهد شد بلکه زنجیر دفاعی که در اطراف اتحاد شوروی به عنوان بخشی از سیاست خارجی آمریکا کشیده شده، دچار رخنه خواهد شد.»

یکی دیگر از روایات تاریخی درباره نقش سیا در کودتای 28 مرداد تاریخچه‌ای است که توسط دونالد ویلبر (Donald Wilber)، یکی از برنامه‌ریزان کودتا، نگاشته شده و در سال 2000 توسط روزنامه نیویورک‌تایمز فاش شد. وی اعتراف کرده بود که مأموران سیا مطالب نادرستی علیه مصدق در رسانه‌های ایران و آمریکا منتشر می‌کردند تا فضا را برای کودتا آماده کنند.

ویلبر اعلام کرده بود که سیا در روزهای پس از کودتا 5 میلیون دلار به دولت جدید فضل‌الله زاهدی ارائه کرده بود.

مالکولم بیرن (Malcolm Byrne)، قائم مقام آرشیو امنیت ملی، می‌گوید سیا این تاریخ‌های محرمانه را برای استفاده داخلی تهیه می‌کند. این تاریخ‌ها «به افرادی که در داخل هستند روایتی درباره آنچه اتفاق افتاد را ارائه می‌کنند تا این افراد بتوانند در عملیات‌های بعدی از این تجربیات استفاده کنند.»

نگاهی تصویری به آنچه در روز کودتا رخ داد

در صبح روز 28 مرداد 1332، و در مرحله اول با عنوان تظاهرات بزرگ چند صد نفر از اراذل و اوباش و طرفداران سلطنت از چند نقطه جنوبی تهران به سمت مرکز تهران راهپیمایی کردند. این افراد قرار بود در میدان بهارستان، توپخانه و میدان ارک و همچنین خانه‌های مصدق، کاشانی و بهبهانی تجمع کنند.

مرحله دوم شامل اعزام نیروهای نظامی، پلیس و نیروهای مخفی بود. این نیروها باید در فاصله ظهر تا عصر روز 28 مرداد، اداره تبلیغات، وزارت کشور،‌ وزارت امورخارجه، را در میدان ارک؛ همچنین ساختمان‌های شهرداری، تلگراف‌خانه، شهربانی و دژبانی را در میدان توپخانه به اشغال درآورده و اماکنی چون حزب ایران، حزب پان‌ایرانیست، روزنامه سروش، روزنامه باختر امروز و نیروی سوم را تخریب می‌کردند.

در مرحله سوم عملیات آژاکس ده‌‌ها تانک از پادگان‌های سلطنت‌آباد، عشرت‌آباد و قصر راهی ارک، بهارستان و توپخانه شدند تا مواضع کودتاگران را تحکیم کنند.

در چهارمین و آخرین مرحله رادیو تهران اشغال شد و زاهدی، پیروزی کودتاگران و سرنگونی دولت محمد مصدق را اعلام کرد.