روابط تجاری ایران و پاکستان پس از برجام

خبرگزاری فارس: روابط تجاری و اقتصادی ایران و پاکستان از گذشته تا امروز در منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به تازگی هم با مذاکراتی که بین مقام‌های سیاسی و اقتصادی دو کشور و سفر هیات تجاری پاکستان به ایران به منظور رفع موانع تجاری بین دو کشور، وارد فصل جدیدی شده است.

سفر سال گذشته نخست وزیر پاکستان به ایران به منظور رفع موانع تجاری و اقتصادی بین دو طرف را می‌توان به نوعی سرآغاز فصل جدیدی از روابط دو کشور دانست. در سفر اخیری که محمد جواد ظریف به پاکستان داشت در کنار مذاکرات سیاسی، بر لزوم تکمیل پروژه خط لوله گاز ایران و پاکستان و تحرک بخشیدن به اراده دو کشور برای پیشبرد آن تاکید شد.

وزیر خارجه کشورمان همچنین در این دیدار با اشاره به آمادگی ایران در زمینه‌های انتقال برق و کنترل مرز و تقویت مکانیسم‌های موثر برای مقابله با اقدامات تروریستی گفت: در این ارتباط خواهان سرعت بخشیدن به موافقت‌نامه امنیتی که توسط مجلس ایران نیز تصویب شده و نیازمند اهتمام بیشتری است، هستیم.

همچنین به تازگی رئیس یک هیات بازرگانی پاکستان که به ایران سفر کرده از افزایش سطح مبادلات تجاری با ایران تا سطح پنج میلیارد دلار در سال خبر داد. علی اوسط هاشمی استاندار سیستان و بلوچستان در سفر به بلوچستان تحت کنترل پاکستان از قسمت های مختلف طرح و توسعه بندر گوادر دیدن کرد.

نشست هیات ایرانی به ریاست علی اوسط هاشمی استاندار سیستان و بلوچستان با سروزیر جدید ایالت بلوچستان نواب ثنا الله خان زهری از سوی سروزیر برگزار شد. در این نشست به موضوعات خوبی به خصوص در ارتباط با مطالعه شبکه ریلی بندر گوادر به بندر چابهار نیز پرداخته شد که مورد توافق دو طرف قرار گرفت.

طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی در 9 ماهه ابتدایی سال جاری ایران در حدود 440 میلیون دلار کالای غیرنفتی به پاکستان صادر کرده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 32 درصد کاهش یافته و در مقابل 166 میلیون دلار کالا از پاکستان وارد کرده که در مقایسه با سال گذشته 2 درصد افزایش داشته است.

بنابراین با وجود ظرفیت‌های فراوان تجاری بین ایران و پاکستان، در 9 ماه سال جاری مجموع تجارت دو کشور به صورت غیر رسمی در حدود 600 میلیون دلار بوده با این وجود در برخی منابع رسمی این رقم تا 1 میلیون دلار نیز ذکر شده است.

به طور کلی کشور پاکستان با بیش از 190 میلیون نفر جمعیت و مردمی مسلمان، این ظرفیت را دارد که به بزرگترین مقصد کالاهای وارداتی ایران تبدیل شود بنابراین لازم است ایران از فرصت همسایگی و نزدیکی فرهنگی با این کشور استفاده کند و با بالابردن سطح روابط تجاری با این کشور از مزایای افزایش تجارت و صادرات چون ایجاد اشتغال و ارزش افزوده بهره ببرد.

با وجود کاهش صادرات ایران به پاکستان در سال جاری، روند تجارت ایران و پاکستان در سال‌های اخیر روندی روبه رشد بوده به طوری‌ که پاکستان به یکی از اصلی‌ترین مقاصد صادراتی ایران تبدیل شده‌ است. هر دو کشور ظرفیت خوبی برای گسترش روابط تجاری با یکدیگر دارند اما در این بین مشکلاتی وجود دارد که سبب شده پاکستان و ایران نتوانند آنطور که باید روابط اقتصادی خود را گسترش دهند.

علل گسترش نیافتن روابط اقتصادی ایران و پاکستان

قبل از تحریم و بعد آن رویکردهای تجاری پاکستان و ایران تقریبا مشخص است. پاکستان خواهان واردات انرژی از ایران است و در قبال برنج و مرکبات به کشورمان صادر می‌کند.

به عبارتی پاکستان ظرفیت خوبی برای صادرات محصولات کشاورزی و منسوجات دارد. موقعیت ژئوپلیتیکی و جغرافیایی پاکستان امکان امتیاز‌گیری اقتصادی را برای این کشور فراهم می‌کند. ایران نیازی به امتیاز دادن به پاکستان ندارد بنابراین تلاش جدی برای گسترش روابط اقتصادی با این کشور انجام نداده است.

ایران نه نیاز به سرمایه‌گذاری در پاکستان داشته و نه به دنبال استفاده سیاسی از این کشور بوده تا برای امتیاز دادن به این کشور تلاش کند. ایران در زمان جنگ با عراق به پاکستان نیاز داشت و از طریق بندر کراچی کمک نظامی دریافت می‌کرد و پاکستان نیز کمک‌‌هایی دریافت کرده است اما در حال حاضر چنین موقعیتی وجود ندارد.

در یک جمله باید گفت تاکنون اراده سیاسی چندانی برای گسترش روابط اقتصادی بین ایران و پاکستان وجود نداشته است. پاکستان از کشورهای دریافت کننده کمک خارجی است و حتی در مناسبات اقتصادی به دنبال کسب منافع سیاسی وامتیاز‌گیری از کشورهای دیگر می‌باشد.

به طور مثال چینی‌ها برای رسیدن به آبهای آزاد پروژه‌های اقتصادی در پاکستان را اجرا می‌کنند. عربستان می‌تواند سلفی‌گری را در پاکستان تبلیغ کند و از طریق این کشور نفوذ خود را در افغانستان و آسیای مرکزی افزایش دهد بنابراین در این کشور سرمایه‌گذاری می‌کنند.

آمریکا برای ادامه سلطه بر افغانستان نیاز به عبور از خاک پاکستان دارد به همین علت با اینکه از بازی دوگانه این کشور آگاه است حاضر می‌شود امتیازاتی به این کشور بدهد. آمریکا کمک مالی و تسلیحاتی خود به پاکستان را کاهش داده اما هرگز این کمک‌ها را قطع نکرده است.

نوع روابط پاکستان با سایر کشورها استفاده از مزیت‌های سیاسی برای انجام مناسبات اقتصادی می‌باشد. می‌توان گفت پاکستان فقط منافع اقتصادی را در روابط خود با سایر کشورها در نظر نمی‌گیرد و بیشتر به دنبال امتیاز‌گیری است.

موانع تجاری ایران و پاکستان

نبودن ساز و کار مناسب برای تجارت قانونی بین ایران و پاکستان سبب شده که گروه‌های مافیایی و قاچاقچیان به تجارت غیر قانونی در بلوچستان روی آورند که نمونه بارز آن قاچاق سوخت ایران به پاکستان است.

به گزارش روزنامه امت و نوای وقت،مقدار سوخت قاچاق به‌طور دقیق مشخص نیست اما تاجران سوخت می‌گویند که روزانه 100 تا 130 تانکر که هر کدام قابلیت 25 تا 40 هزار لیتر دارند، گازوئیل قاچاق به بلوچستان پاکستان حمل می‌کنند.

در سواحل پاکستان، بیش از 90 پمپ بنزین شناور به صورت غیرقانونی مشغول فعالیت می‌باشند که اغلب آنها محل فروش بنزین قاچاق ایران هستند. به گفته ماهی‌گیران کراچی، هیچ پست ایست و بازرسی برای جلوگیری از ورود بنزین قاچاق به بندر کراچی وجود ندارد و تاکنون اقدام جدی علیه گروه‌های مافیایی که از این طریق کسب درآمد می‌کنند، انجام نشده است.

یک مقام دولت ایالتی سند در پاکستان عنوان کرد حتی با افزایش بازرسی‌ها نیز نمی‌توان از ورود نفت قاچاق به سواحل این کشور جلوگیری کرد زیرا قاچاقچیان مهارت و تجربه بالاتری دارند. نارنگی و سایر محصولات پاکستانی از جمله دام نیز به شیوه‌های مختلف توسط باندهای مافیایی به ایران قاچاق می‌شود.

حسین مهاجران رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی ایران چندی پیش در این زمینه گفت: اگر قرار است این حجم واردات قاچاق به کشور انجام شود بهتر بود که ممنوعیت ورود آنها برداشته می‌شد تا به صورت آزاد و قانونی وارد کشور شوند چون با این کار با قیمت واقعی عرضه خواهند شد.

فقدان برنامه‌ریزی برای مبادلات ارزی و نبود بانک مشترک از دیگر مشکلات افزایش حجم تجارت بین دو کشور است. بازرگانان دو کشور نبود سازوکار پرداختی کالا را عامل اصلی افت تجارت بین دو کشور عنوان می‌کنند. بازرگانان پاکستان علاقه زیادی برای تجارت با ایران و سرمایه‌‌گذاری در این کشور دارند اما معتقدند بدون ضمانت بانک‌ها و اطمینان از سود تجارت نمی‌توان وارد معامله شد.

به گفته این بازرگانان حتی مبادله ارزهای خارجی در ایران نیز با مشکلات زیادی همراه است به طور مثال تراول چک‌های سایر کشورها قابلیت نقد شدن در ایران را ندارد. یکی دیگر از موانع تجارت بین ایران و پاکستان نبود اطلاعات کافی از بازارهای دو طرف است. بازرگانان ایران با ظرفیت‌های تجاری پاکستان آشنا نیستند.

باید اطلاعات تجاری پاکستان که به زبان اردو یا انگلیسی است به زبان فارسی ترجمه شود و در اختیار بازرگانان قرار گیرد. تاجران پاکستانی هم اطلاعات دقیقی از ظرفیت‌های تجاری ایران ندارند و با همین مشکل مواجه هستند. بازاریابی بین دو کشور بسیار ضعیف است و همین موضوع سبب شده بازرگانان نتوانند تجارت بین دو کشور را گسترش دهند. بازارچه‌های مرزی بین پاکستان و ایران غیر فعال هستند بنابراین باید با گسترش این بازارچه‌ها و فعال کردن آنها بخش دیگری از موانع تجاری بین دو کشور برطرف شود.

تأثیر کشورهای دیگر بر روابط تجاری ایران و پاکستان

عترت جعفری کارشناس پاکستانی با ارائه گزارشی در روزنامه نوای وقت نوشت: اجرای خط لوله صلح نیاز به عزم جدی دولت اسلام‌آباد برای تکمیل این پروژه بعد از پایان یافتن تحریم‌های ایران دارد و در غیر این صورت برجام هیچ تأثیری روی روابط تجاری و ساز و کار اقتصادی دو کشور نخواهد داشت.

کارشناس پاکستانی گفت: اسلام‌آباد نباید فراموش کند که معاون وزیر امور خارجه آمریکا و نماینده ویژه این کشور بارها نسبت به اجرای پروژه خط لوله صلح هشدار داده‌اند که هنوز برخی تحریم‌ها علیه ایران ادامه دارد و پاکستان نباید برای واردات گاز از این کشور عجله کند.

وی افزود: آمریکا اعلام کرده شرکت روسی که قرار است پروژه انتقال گاز از کراچی به لاهور را اجرا کند، تحریم است.

به گفته جعفری،دولت پاکستان باید برای تحمل فشار آمریکا برای اجرای خط لوله صلح برنامه ریزی کند.

جعفری تأکید کرد: بدون شک ایران یک بازار خوب برای محصولات پاکستانی است اما نبود ساز و کار درست و بانک مشترک از جمله موانعی است که بالا بردن حجم تجارت دو کشور را مختل می‌کند.

پاکستان تا کنون نتوانسته با احداث بازارچه‌های مرزی با ایران در نزدیک مرز چمن به تجارت غیرقانونی در این منطقه مهم مرزی پایان دهد. از سال 2006 قراردادهای تجاری زیادی بین پاکستان و ایران امضا شد اما حجم تجارت بین دو کشور آنطور که باید افزایش پیدا نکرد.

پاکستان پیشنهاد کرده که ظرف 5 سال باید حجم تجارت با ایران تا 5 میلیارد دلار افزایش پیدا کند اما هنوز تهران پاسخی در این زمینه نداده است.

جعفری اظهار داشت: یکی از مسائل مهم در تجارت با ایران این است که هند، بازار این کشور را از آن خود کرده است. هند در ازای نفت محصولات خود را به ایران صادر می‌کند و در حال حاضر برنج هندی جای برنج پاکستانی را در ایران گرفته است.

پاکستان در حال از دست دادن بازار مهم‌ترین صادرات خود یعنی برنج به ایران می‌باشد. کشورهایی چون آمریکا،‌ عربستان و قطر مخالف گسترش تجارت پاکستان با ایران هستند و ادعا می‌کنند در صورتی که اسلام‌آباد برای دریافت انرژی به تهران رجوع نکند، انرژی و سوخت مورد نیاز این کشور را تأمین خواهند کرد.

از یک بعد دیگر هم می‌توان این موضوع را بررسی کرد و آن اینکه اگر ایران خواسته باشد در پاکستان سرمایه‌گذاری کند یا به دنبال اجرای پروژه‌های اقتصادی در این کشور باشد باید با چه کشورهایی رقابت کند. اولین کشوری که ایران باید با آن مواجه شود چین است.

چین با سرمایه‌گذاری 46 میلیارد دلاری بیشترین سرمایه‌گذاری خارجی در پاکستان را به خود اختصاص داده است. چین علاوه بر پروژه بندر گوادر و احداث بزرگراه به کشورهای آسیای مرکزی راکتورهای هسته‌ای پاکستان در منطقه چشمه (سرچشمه رود سند) راه‌اندازی کرده است و سال‌هاست که روابط عمیق سیاسی و اقتصادی با این کشور دارد.

مسلم است که ایران نمی‌تواند در این زمینه با چین رقابت کند. به عبارتی ایران نه توان چنین سرمایه‌گذاری در پاکستان را دارد و نه خواهان امتیازی از این کشور است تا خواسته باشد چنین کاری انجام دهد.

چندی پیش «یوری کوزلوف» نماینده تجاری فدراسیون روسیه گفت: بیش از 50 شرکت روسی پس از امضای پروژه 2 میلیارد دلاری خط لوله گازی کراچی-لاهور، به دنبال فرصتی برای سرمایه‌گذاری مستقیم در پاکستان هستند. شورای بازرگانی آمریکا هم اعلام کرد که بیش از 65 شرکت بازرگانی این کشور خواستار سرمایه‌گذاری در پاکستان هستند و تنها مشکلی که وجود دارد تأمین امنیت توسط اسلا‌م‌آباد می‌باشد.

البته باید این موضوع را در نظر داشته باشیم که سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی در پاکستان هدفمند است اما ایران چنین اهدافی را دنبال نمی‌کند.

با اینکه پاکستان و ایران ظرفیت‌های زیادی برای گسترش روابط تجاری دارند اما انتظار نمی‌رود روابط اقتصادی دو کشور حتی بعد از برداشته شدن تحریم‌ها و اجرای برجام چندان تغییر کند.

اگر قرار باشد روابط اقتصادی دو کشور گسترش یابد این امر یک پروسه طولانی مدت خواهد بود. پاکستان حاضر نیست روابط خود با سایر کشورها از جمله آمریکا و عربستان را فدای گسترش روابط اقتصادی با ایران کند اما سعی دارد مناسبات با این کشور را نیز حفظ نماید. بنابراین ممکن است اسلام‌آباد با توجه به منافع خود در برخی موارد بدون توجه به فشارهای برخی کشورها روابط خود با ایران را گسترش دهد.