«امنیت» حلقه مفقوده در «تاپی»

فارس: «حسین اسوب‌علی اف» کار‌شناس سیاسی روس در یادداشتی اختصاصی که در اختیار خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه قرار داد، به بررسی مشکلات و موانع موجود بر سر راه پروژه خط لوله گاز «تاپی» پرداخت.

در این یادداشت آمده است: ایده پروژه خط لوله گاز تاپی به ابتدای دهه 90 قرن گذشته بر می‌گردد که هدف از آن عرضه گاز ترکمنستان و ذخایر هیدروکربنی کشورهای آسیای مرکزی به بازارهای بین المللی بود.

در آن موقع مبنای اقدامات آمریکا این بود که کشورهای آسیای مرکزی به زودی قادر به تدوین چارچوب همکاری‌های بین المللی بدون مسکو و در نظر گرفتن منافع روسیه خواهند بود اما تجربه 25 سال استقلال کشورهای منطقه حاکی از آن است که تا چند سال پیش (افتتاح خط لوله گاز ترکمنستان-ازبکستان-قزاقستان-چین در سال 2009) صادرات گاز آسیای مرکزی به خارج از طریق قلمرو روسیه صورت می‌گرفت.

عملا در سال 2010 بود که بحث تحقق پروژه تاپی نسبتا جدی‌تر مورد پیگیری قرار گرفت و بین ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند موافقت‌نامه‌ای به امضا رسید. در سال‌های بعد نیز نشست‌های متعددی برای فراهم کردن زمینه حقوقی و تامین منابع مالی برگزار و نتایج نسبتا قابل توجهی نیز حاصل شد.

خط لوله تاپی 1814 کیلومتر طول داشته، ظرفیت آن انتقال 33 میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان بوده و 8 میلیارد دلار نیز هزینه اجرای آن برآورد شده است. همانگونه که اشاره شد ایده این پروژه نسبتا قدیمی است ولی در شرایط فعلی ماهیت جدید ایدئولوژیکی به خود گرفته است که در راستای تلاش آمریکا و غرب جهت کاهش میزان وابستگی اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی به چین و تنظیم حضور پکن در زمینه اکتشاف و استخراج نفت و گاز در ترکمنستان و منطقه ارزیابی می‌شود.

14 دسامبر(آذر ماه) سال جاری در شهر «ماری» ترکمنستان با حضور مقامات عالی این کشور و همچنین افغانستان، پاکستان و هند مراسم آغاز رسمی این خط لوله برگزار شد.

ساخت بخش ترکمنی تاپی به طول 214 کیلومتر (از منطقه میدان گازی «گالکنیش» تا مرز افغانستان) توسط شرکت‌های دولتی «ترکمن گاز» و «ترکمن نفت و گازستروی» اجرا شده و طبق برنامه پیش بینی شده توسعه میدان گازی «گالکنیش» از سوی کنسرسیوم مشترک شرکت‌های ژاپنی و ترکی (JGC، Mitsubishi، Itochi، Chiyoda، Sojitz، Chalik Group и Ronesans) تحقق خواهد یافت.

بر اساس نقشه پروژه، این خط لوله از طریق شهرهای «هرات»، «قندهار» افغانستان و «کویته» و «مولتان» پاکستان عبور کرده و به شهر «فضیلکه» در مرز پاکستان و هند متصل خواهد شد.

با وجود تائید تاپی توسط موسسات بین المللی مالی و به ویژه بانک توسعه آسیا و همچنین حمایت‌های سیاسی آمریکا، ژاپن و کشورهای غربی، ایده به هم پیوند دادن منطقه آسیای مرکزی با کشورهای جنوب آسیا با موانعی روبه رو خواهد بود که مهم‌ترین آن تامین امنیت حداقل 3 بخش از این پروژه است، این مناطق شامل قلمرو افغانستان (773 کیلومتر)، مناطق مرزی افغانستان با پاکستان و پاکستان با هند را در بر می‌گیرد.

همچنین باید به این نکته توجه داشت که جنوب آسیا (افغانستان، پاکستان و هند) فقط یک منطقه بی‌ثبات و نا‌امن نبوده بلکه مسائل بی‌شمار و حساس سیاسی، اقتصادی، قومی و مذهبی نیز به هم گره خورده است که این همه در متن مسابقات تسلیحاتی بین پاکستان و هند به عنوان 2 قدرت هسته‌ای منجر به ایجاد فضای بی‌اعتمادی در سطح منطقه شده است.

از سوی دیگر سیاست‌های بحث برانگیز پاکستان در برابر افغانستان و مداخلات آن در امور سیاسی این کشور در حال حاضر اسلام آباد را به عامل کلیدی برای دستیابی به توافق بین گروه‌های افغانی تبدیل کرده است.

بنابراین رویارویی مسلحانه طالبان با دولت مرکزی افغانستان و نفوذ در حال گسترش گروه داعش در شمال و برخی از مناطق شرقی هم مرز با پاکستان (ننگرهار، قندوز، نورستان)، امنیت ساخت این خط لوله در برابر تهدیدات تروریسم بین المللی را به شدت آسیب پذیر خواهد کرد.

همان گونه که اشاره شد مسیر تاپی از هرات و قندهار عبور می‌کند و حمله طالبان به فرودگاه قندهار و تلاش آنها برای گسترش حضور در هرات (به عنوان منطقه برای طالبان به اصطلاح غیر معمول) چیز‌های زیادی را بازگو می‌کند.

واضح است که اقدامات اخیر رئیس جمهور ترکمنستان در رابطه با آغاز ساخت خط لوله تاپی در قلمرو این کشور بر اساس تضمین اقتصادی کشورهای غربی (از جمله قول نخست وزیر ژاپن برای سرمایه گذاری 18 میلیارد دلاری) و امنیتی آمریکا (سفر ماه اکتبر جان کری وزیر امور خارجه آمریکا به ترکمنستان) صورت گرفته است.

به نوبه خود به احتمال زیاد اسلام آباد نیز با توجه به کنترل خویش بر طالبان در افغانستان و پاکستان امنیت ساخت تاپی را به نوعی تضمین کرده است اما باز هم کنترل اسلام آباد بر طالبان کنترل قطعی و کاملا تضمین شده نخواهد بود، زیرا امروزه طالبان وحدت صفوف نداشته و هنوز مسئله رهبری آن نیز نهایی نشده است و از سوی هم تاکنون معلوم نیست که طالبان در روند حل و فصل سیاسی مشکل افغانستان چه نقشی را اجرا خواهند کرد.

همچنین موضوع دستیابی هند و پاکستان به توافق و کنار گذاشتن اختلافات سیاسی به خاطر همکاری متقابلا سودمند اقتصادی در چارچوب پروژه تاپی بعید به نظر می‌رسد. البته معلوم است که هند نیز در خصوص عدم استفاده از تاپی با اهداف سیاسی (به ویژه در مراحل افزایش تنش بین 2 کشور) تضمین‌های خاصی از جانب پاکستان را خواستار خواهد شد. به نوبه خود مشارکت فعال هند در روند حل و فصل سیاسی مشکل افغانستان هم یکی از شروط مهم برای تحقق این پروژه خواهد بود.

البته استقرار پایگاه‌های نظامی آمریکا در «مزار شریف»، «شیندند»، «بگرام» و تا حدودی در مناطق محل عبور خط لوله نظیر قندهار و هرات بیش از همه ضامن امنیت این خط لوله دانسته می‌شود اما فاکتورهای که به آن‌ها اشاره شد تا حد زیادی هزینه‌های اقتصادی و سیاسی را افزایش داده و بحث تضمین امنیتی را بلاتکلیف باقی می‌گذارد.

گذشته از آن به نظر می‌رسد که آمریکا در رابطه با توانایی خود برای تحت کنترل نگاه داشتن داعش در افغانستان باید استدلالات قوی تری برای طرف‌های این پروژه ارائه دهد. بنابراین علی رغم اقدامات اخیر جهت تامین پیشرفت تاپی، هنوز صحبت از امکان تحقق این پروژه زود خواهد بود.

وجود اختلافات اقتصادی و سیاسی بین کشور‌ها، فضای بی‌اعتمادی در جنوب آسیا همراه با تهدیدات تروریسم بین المللی و روشن نبودن پایان روند حل مسالمت آمیز مشکل افغانستان تحقق این پروژه حداقل برای پنج سال آینده را غیر ممکن خواهد کرد.