تهدیدها و فرصت های حضور روسیه در آسیای مرکزی

سرویس سیاسی «فردا» - حضور روسیه در منطقه آسیای مرکزی را میتوان حامل فرصت ها و تهدیداتی خاص برای جمهوری اسلامی ایران دانست. 1- رویکرد روسیه در آسیای مرکزی اهداف روسیه در منطقه آسیای مرکزی را می توان از دو بعد کاملا متفاوت بررسی کرد : 1-1 نگاه بلند مدت اگر بخواهیم از نگاه بلند مدت به سیاست خارجی روسیه نگاه کنیم، نگاه ویژه ی آنها به حوزه آسیای مرکزی و قفقاز و به طور کلی جمهوری های شوروی سابق خواهیم شد. روسیه به مجموعه کشورهای شوروی سابق، خارج نزدیک می گوید، طی سال های بعد از فروپاشی شوروی همیشه این کشورها برای روسیه در اولویتهای بالا قرار دارند. 2-1 نگاه کوتاه مدت در بعد کوتاه مدت؛ به خاطر شرایط ویژه ی حال حاضر روسیه - منازعه برسر اوکراین با غرب - روسیه سیاست نگاه به شرق خود را تقویت کرده است. البته این موضوع بدین معنا نیست که روسیه دست از منافعش در ارتباط با غرب برداشته است، بلکه دراین مرحله ترجیح می دهد سیاست نزدیک شدن به کشورهای منطقه و همان حوزه خارج نزدیک در دستور کار قرار دهد. روسیه به دنبال تجربه فضای بین المللی جدیدی در شرق است تا بتواند مناسباتش را با ایران، ترکیه، چین، هند، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و مجموعه کشورهای آمریکای لاتین بهبود بخشد. منازعه یکسال اخیر روسیه با غرب - بخاطر ضمیمه کردن شبه جزیره راهبردی کریمه به خاک خود و اعمال فشار از طرف غرب - روسها سعی دارند تا حوزه نفوذ خود را گسترش دهند. 2-رویکرد روسیه در آسیای مرکزی از آغاز بحران اوکراین منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به دلایل مختلف برای روسیه اهمیت دارد. در سال های گذشته همیشه آسیای مرکزی و قفقاز برای روس ها جای مناسبی برای توسعه و گسترش نفوذ آن ها در ابعاد مختلف بوده است. اما از زمان شروع بحران اوکراین، و مطرح شدن سرنوشت روس تبارهای این کشور - برای دولت های اسیای مرکزی که هر کدام به نسبت های مختلف با شهروندان روس تبار روبرو هستند- این مساله به یک موضوع جدید در مناسبات احتیاط آمیز با روسیه تبدیل شده است. از سوی دیگر با اعمال تحریم های جدید، فضای بین المللی برای روسیه تنگ تر شده است و روسیه از نظر اقتصادی دچار مشکلات اساسی شده است. به طوری که، روبل در مقایسه با سایر ارزهای بین المللی طی یک سال گذشته بیش از 50 درصد از ارزش خود را از دست داده است. البته این کاهش ارزش روبل در اثر کاهش قیمت نفت هم بوده چراکه بیشترین حجم صادرات روسیه را نفت و گاز تشکیل میدهند. به خاطر شرایط ویژه ی در حال حاضر روسیه - منازعه بر سر اوکراین با غرب - روسیه سیاست نگاه به شرق خود را تقویت کرده است. البته این موضوع بدین معنا نیست که روسیه دست از منافعش در ارتباط با غرب برداشته است. همچنین اقتصاد روسیه در یک سال گذشته شاهد فرار سرمایه قابل توجهی بوده است . البته از گذشته هم این فرار سرمایه وجود داشته است، ولی در یک سال گذشته شدت بیشتری گرفته است.آمارهای رسمی حکایت از فرار بیش از صد میلیارد دلار از روسیه دارد. در چنین شرایطی روسیه ترجیح می دهد که در روابطش با متحدان سنتی اش و کشورهای که روابط ویژه ای با روسیه دارند، بازنگری کرده و مناسباتش را با این کشورها نوسازی نماید. در واقع سفر آقای پوتین به ازبکستان نوعی توجه به متحدان سنتی مسکو و بازنگری در مناسبات روسیه و کشورهای آسیای مرکزی به شمار می‌آید . این کشور با 29 میلیون نفر جمعیت در منطقه آسیای مرکزی پر جمعیت ترین کشور محسوب می شود. همچنین طی سال های پس از فروپاشی شوروی ، ازبکستان بطور سنتی روابط نزدیکی با روسیه داشته است. 3- روابط روسیه با کشورهای آسیای مرکزی 1-3 روابط روسیه با ازبکستان ازبکستان با تولید حدود 63 میلیارد مترمکعب گاز همکاری نزدیکی با شرکت گاز پروم، بزرگترین شرکت تولید کننده گاز در جهان دارد. روسیه سعی دارد از طریق انعقاد قراردادهای متعدد با ازبک ها، صادرات گاز ازبکستان را با انعقاد قراردادهای متعدد در اختیار خود بگیرد . روسیه همچنین تلاش می کند که از طریق توسعه همکاری اقتصادی با ازبکستان، نفوذ سیاسی خود را نیز در این منطقه گسترش دهد. بعد از قزاقستان، روسیه بیشترین سطح روابط را با ازبکستان دارد. ازبکستان از نظر اقتصادی هم بازار بسیار خوبی برای روسیه به شمار می آید؛ شرکت های روسیه حضور فعالی در بازار 28 میلیارد دلاری صادرات و واردات ازبکستان دارند. به گونه ای که بیش از 15 درصد این بازار را تجار روس به خود اختصاص داده اند. 2-3 روابط روسیه با قزاقستان قزاقستان عضو از پیمان اتحادیه گمرکی متشکل از روسیه، روسیه سفید و قزاقستان به شمار می آید. بین روسیه و قزاقستان، پیوندهای گسترده ی تجاری و اقتصادی برقرار شده است. قابل توجه است که این الگو قرار بود به اتحادیه اوراسیا تبدیل شود- اتحادیه ای که اوکراینی ها هم می خواستند به عضویت آن درآیند- حال آنکه بحران اوکراین برنامه ریزی روسیه به هم زد و مانع تبدیل اتحادیه گمرکی به اتحاد اورآسیا شد. البته روسها هم چنان اتحادیه گمرکی را حفظ کرده اند و مبادرت به امضاء تفاهم نامه های دوجانبه برای لغو تعرفه های گمرکی با قزاقستان و روسیه سفید نموده اند. در بین کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان بیشترین و نزدیکترین روابط را با روسیه برقرار کرده است. روابط نزدیکی روابط هم به دلیل منافع اقتصادی مشترک و هم به دلیل حضور جمعیتی نزدیک به 38 درصد روس تبار دربین شهروندان قزاقستان می باشد. حضور روس تبارها در قزاقستان، جایگاه ویژه ای برای قزاق ها در سیاست خارجی روسیه ایجاد کرده است. علاوه بر این قزاقستان به عنوان وسیع ترین کشور در بین 5 کشور آسیای مرکزی، امکانات بسیار وسیعی برای سرمایه گذاری روسیه دارد. یکی دیگر از دلایل اهمیت قزاقستان برای روسیه منابع سرشار نفت این کشور است. قزاقستان به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت در آسیای مرکزی شرکتهای بزرگ روسی از جمله لوک اویل را بر آن داشته که در این کشور سرمایه گذاری کرده و با کشیدن خطوط لوله، زمینه را برای انتقال نفت این کشور فراهم سازند. همچنین مجاورت قزاقستان با دریای خزر بر اهمیت این کشور نزد روس ها افزوده است. 3-3 روابط روسیه با ترکمنستان ترکمنستان بزرگترین صادرکننده گاز در منطقه آسیای مرکزی است. شرکت گاز پروم در مقام بزرگترین تولید کننده گاز جهان در این کشور سرمایه گذاری وسعی کرده است؛ آنها سعی دارند تا بخش مهمی از گاز ترکمنستان را از طریق روسیه صادر کنند. از ین منظر اهمیت ترکمنستان برای روسیه به داشتن منابع گازی باز می گردد. همچنین مجاورت ترکمنستان با ایران و دریای خزر باعث افزایش اهمیت این کشور برای روسیه شده است. ترکمنستان بعد از قزاقستان بیشترین طول ساحل در دریای خزر را داراست؛ این موقعیت جغرافیایی امکان زیادی برای همکاری های دریایی و استخراج گاز بین این دو کشور به وجود آورده است. روسیه با انتقال گاز ترکمنستان ازطریق کف دریای خزر مخالف است، از ین روی در سالهای اخیر از طریق قرارداد های متعدد بازار صادراتی گاز ترکمنستان را در انحصار خود گرفته است. البته همسایگی ترکمنستان با ایران و افغانستان و دسترسی این کشور به بازارهای صادراتی از دیگر ویژگی هایی است که موجب اهمیت یافتن ترکمنستان نزد روسها شده است. 4-3 اهمیت قرقیزستان برای روسیه علیرغم آنکه قرقیزستان نه بازار قابل توجهی برای روسیه دارد و نه از جایگاه مهم منطقه ای برخوردار است، اما داشتن دو ویژگی مهم باعث برجسته شدن جایگاه آنها در رویکرد روسیه شده است؛ نخست مجاورت با چین و دوم پایگاه نظامی بسیار مهم روسیه در قرقیزستان. بر خلاف 4 کشور دیگر آسیای مرکزی، قرقیزستان حکومتی نسبتا دموکراتیک دارد؛ این ویژگی مزیت نسبی برای قرقیزستان بوجود آورده است. اگر چه قبلا چندین بار در قرقیزستان شاهد دست به دست شدن قدرت ها بوده ایم، اما در مقایسه با سایر کشورهای منطقه ثبات مناسبی بر این کشور حاکم است. نفوذ گسترده اسلام گرایان رادیکال در دره فرقانه که یک استان تاجیکستان، یک استان قرقیزستان و سه استان ازبکستان را شامل می شود، این دره را برای روس ها با اهمیت ساخته است . روس ها خواهان آنند که از طریق قرقیزها و ازبکها ، بر این دره کنترل و نظارت بیشتری اعمال کنند. 5-3 اهمیت تاجیکستان در شرایط کنونی برای روسیه در رده بندی اولویت های روسیه در منطقه در درجه اول قزاقستان ، و سپس ازبکستان جای میگیرند و در ادامه ترکمنستان و تاجیکستان در مراتب بعدی قرار دارند. روسیه پایگاه نظامی در نزدیکی پایتخت تاجیکستان ایجاد کرده است، این پایگاه نقش راهبردی برای حضور روسیه در آسیای مرکزی دارد. روسیه همچنین سال ها است در در مرز تاجیکستان و افغانستان با استقرار تیپ 201 زرهی، حضور گسترده نظامی دارد. در سال های گذشته بازار تاجیکستان تقریبا به طور کامل در دست روس ها قرار داشته است. به نسبت جمعیت کم 6 میلیون نفری تاجیکستان، ‌روسیه سرمایه گذاری وسیعی در این کشور کرده است. (روسیه در حدود 2 تا 3 میلیارد دلار در تاجیکستان سرمایه گذاری کرده و در چند پروژه اقتصادی از جمله پروژه ساختن سد آبی سنگ توده ای یک سرمایه گذاری کرده اند. مضافا آنکه تاجیکستان به دلیل هم مرز بودن با افغانستان و چین، برای روس ها حائز اهمیت است. علاوه بر این روس ها در طول سالهای گذشته توانسته اند روابط مناسبی با امام علی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان برقرار کنند. این طور به نظر می رسد که اگر حمایت های روسیه نبود، امام علی رحمان نمی توانست قدرت سیاسی را این همه مدت در تاجیکستان حفظ کند. 4- تهدید ها و فرصت های حضور روسیه در منطقه برای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران 1-4 تهدیدهای سیاسی حضور روسیه در منطقه برای ایران : روسیه همیشه نسبت به سیاست یک جانبه گرایی آمریکا انتقاد داشته است. روسیه در ظاهر سیاست چند جانبه گرایی را در سطح بین المللی دنبال کرده و آمریکا را تشویق به چندجانبه نگری می کند. با این حال دولت روسیه در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز سیاست های کاملا یک جانبه نگر را دنبال می کند. این الگوی رفتاری روسیه در مقابل همکاری مشترک با کشورهای هند، ایران و چین، مانع ایجاد کرده است. مسکو می خواهد به تنهایی حوزه نفوذ خود را در این منطقه گسترش دهد. هر چند روسیه با کشوری مانند چین روابط نزدیکی دارد ولیکن در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز، روسیه اقدامات یک جانبه انجام میدهد. این سیاست روسیه در آسیای مرکزی از ایجاد فرصت های مشترک جلوگیری میکند. در این راستا ایران در خاورمیانه، لبنان، سوریه و عراق با روسیه همکاری مناسبی داشته است و انتظار دارد که متقابلا روسیه در قفقاز و اسیای مرکزی با ایران همکاری مناسب و موثری تعریف کند؛ حال آنکه روسیه تا اکنون این همکاری را محقق نکرده است. باید توجه داشت که منطقه آسیای مرکزی و قفقاز حوزه ای نیست که روسها، سیاست خود را بدون هماهنگی و همکاری با سایر کشورها و بصورت یک جانبه تنظیم کنند. چراکه دوره نگرش یک جانبه گرایی به پایان رسیده است. 2-4 فرصت های حضور روسیه در منطقه برای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران 1-2-4 فرصت های اقتصاد انرژی روسیه در زمینه تولید و صادرات گاز و نفت، میتواند همکاری مناسبی با ایران داشته باشد. هر چند هر دو این کشورها تولید کننده عمده نفت و گاز هستند و در ظاهر با یکدیگر در رقابت اند، ولیکن این رقابت می تواند به همکاری موثر هم بدل شود. 2-2-4 فرصت همکاری های فرهنگی اگر چه در حسب ظاهر دو کشور اشتراکات فرهنگی اندکی دارند اما در حوزه مسائل فرهنگی، ایران در منطقه سوابق فرهنگی درخشانی دارد. به همین دلیل روسیه می تواند در زمینه امور فرهنگی با استفاده از بستر مناسب بین دو کشور نوعی از همکاری فرهنگی جدید منطقه ای را شکل دهد. گرچه در 70 سال گذشته روس ها سعی داشته اند تا در این منطقه زبان روسی را تبلیغ و ترویج کنند، اما این موضوع به هیچ وجه مانع از آن نمی گردد که برای مبارزه با افراط گرایی در سطح منطقه ، روسیه و ایران در ایجاد فضای همکاری فرهنگی مشترک با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز کوتاهی کنند. زمینه های همکاری مناسبی میان ایران و روسیه در آسیای مرکزی وجود دارد. اما فقدان الگوی همکاری موثر ، برخی از این فرصت ها را سوزانده است. دراین فضا ایران متحمل ضرر بیشتری شده است ، علت این امر را بایست در اعمال سیاست های یک جانبه روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز کاوید. 5- ایران و روسیه و حوزه های همکاری سیاسی و ژئوپلیتیک: 1-5 همکاری های سیاسی امنیتی دو کشور ایران و روسیه می توانند طرح های مشترک امنیتی برای برقراری امنیت در سطح منطقه داشته باشند؛ و نیز در زمینه مبارزه با تروریسم و مواد مخدر همکاری موثر شکل دهند. اگر چه در بیانیه ها و اعلامیه ها بر همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم یا مبارزه با مواد مخدر، بارها تاکید شده است اما در عمل همکاری مؤثر و قابل استنادی دیده نمی شود. 2-5 همکاری ژئوپلیتیک ایران در حوزه آسیای مرکزی : قدرت گرفتن چین باعث نگرانی گسترده روسیه و همین طور کشورهای غربی به خصوص آمریکا شده است، روسیه با گسترش همکاری با ایران و هند می تواند در برابر چین ایجاد توازن کند. حتی می تواند همکاری های بین ایران و چین و هند و روسیه را در برابر آمریکا باز تعریف کند. به عبارت دیگر روسها می توانند تهدیدات را تبدیل به فرصت نمایند. در حال حاضر روسیه نگران توسعه قدرت روزافزون چینی هاست، اگر چه این دو کشور در سازمان شانگهای با هم همکاری دارند، اما نمی توان بر این نگرانیها سرپوش گذارد. در این فضا روسیه می تواند همکاری خوبی را با ایران شکل دهد؛ این همکاری ژئوپلتیکی هم به نفع کشورهای آسیای مرکزی خواهد بود و هم این امکان را به روسیه می دهد تا قدرت تأثیر گذاری خود را در رقابت با غرب و همچنین با چین افزایش دهد. باید توجه داشت که منطقه آسیای مرکزی و قفقاز حوزه ای نیست که روسها، سیاست خود را بدون هماهنگی و همکاری با سایر کشورها و بصورت یک جانبه تنظیم کنند. چراکه دوره نگرش یک جانبه گرایی به پایان رسیده است. به نفع روسیه است که در قرن بیست و یکم نگرش خود را تغییر دهد و به سمت افزایش همکاری با ایران، هند، چین و افغانستان پیش برود. در واقع افزایش همکاری بین روسیه ؛ ازبکستان ، قزاقستان و تاجیکستان هیچ تعارضی با همکاری با سایر کشورها مثل پاکستان، افغانستان و ایران ندارد؛ و حتی می توانند الگوی همکاری درخشانی را شکل دهند. همان طور که اتحادیه اروپا توانسته است کشورهای حوزه اتحادیه اروپا را در حوزه های مختلف هم نزدیک کند، منافع مشترک تعریف کنند و یک اتحادیه بزرگ تجاری-اقتصادی تشکیل دهند؛ این الگو در این منطقه هم قابل دستیابی است، فقط بایست نگاه یک سویه را کنار گذاشت و نگرشی جامع تر جایگزین کرد. 6- حوزه های کشوری همکاری ایران و روسیه: 1-6 ترکمنستان همسایه شمالی مسیری برای گسترش همکاری های منطقه ای شرکت گاز پروم در ترکمنستان می تواند همکاری مناسب گازی با شرکت ملی گاز ایران داشته باشد. در حوزه ی دریای خزر دو کشور می توانند همکاری های چند جانبه ای چون کشتی رانی مشترک تعریف کنند؛ مثلا مسافران ایرانی بتوانند به راحتی با کشتی به ترکمنستان قزاقستان و روسیه بروند. حال آنکه در دریای خزر این امکان برای مسافران عادی فراهم نیست. با توجه به میزان بالای مسافر و کالا اگر روسیه در این زمینه همکاری کند، منافع مشترک اقتصادی پیدا می شود و زمینه دراین منطقه برای کشتی رانی مشترک شکل می گیرد. متأسفانه به دلیل عدم همکاری مناسب روسیه در این زمینه هواپیمایی ، پروازهای هوایی به شکل مستقیم وجود ندارد. 2-6 تاجیکستان بهترین امکان برای توسعه روابط نیاز تاجیکستان در زمینه ساختن سدهای آبی در تاجیکستان می تواند زمینه ای برای همکاری ایران و روسیه ایجاد کند. ازبکستان روی ساخت سدها در تاجیکستان حساس بوده و همیشه نسبت به این مسئله اعتراض داشته است. (در واقع وقتی سد ساخته می شود، آب کمتری به ازبکستان می آید.) در حالی که به نظر می رسد اگر یک پروژه گازرسانی با همکاری روسیه و ایران تعریف شود و از ازبکستان به تاجیکستان بگذرد، میتواند فضای همکاری های منطقه ای را بهبود ببخشاند؛ و حتی میتوان زمینه ی برای تفاهم ازبکستان و تاجیکستان در مورد آب و گاز ایجاد کرد. (یعنی گاز را به تاجیکستان برسانند و آب را هم از تاجیکستان به ازبکستان ببرند.) متخصصین ایرانی و روسی می توانند در این پروژه ها، با هم همکاری داشته باشند، اما تا به حال روسیه اجازه همکاری مشترک در این زمینه را نداده است. 3-6 قزاقستان و فرصت همکاری مشترک قزاقستان بیشترین مرز آبی در دریای خزر را داراست. لذا می توان بستری برای خطوط متعدد کشتی رانی و خطوط انتقال نفت و گاز را شکل داد. اگر چه پیشتر سوآپی انجام می شده اما در حال حاضر به دلیل تحریم قطع شده است.