جان کری نسخه جدید «برژینسکی»

فارس: کارشناسان تأکید دارند که با انتصاب جان کری به‌سمت وزیر امور خارجه آمریکا، سیاست‌ خارجی واشنگتن در آسیای مرکزی همچنان بر محور تقابل با روسیه و چین استوار بوده و بدون تغییر باقی خواهد ماند. کارشناسان مسائل منطقه‌ای در حالی از عدم تغییر اصولی سیاست خارجی آمریکا در منطقه صحبت می‌کنند که انجام برخی حرکات تاکتیکی برای تظاهر به رعایت منافع روسیه در آسیای مرکزی را بعید نمی‌دانند. با این وجود به طور کلی چگونگی روابط کشورهای منطقه با آمریکا در چشم‌انداز نزدیک به‌ تعامل میان مسکو و واشنگتن ارتباط خواهد داشت. با این وجود، خوش‌بینی برخی از کارشناسان روس و منطقه در مورد ‌نرمش رفتار وزیر امور خارجه جدید آمریکا به‌ نحوی نگاه ظاهری به این قضیه بوده و در اصل «جان کری» مشابه ‌«زبیگنیو برژینسکی» است که با انسانی و خیرخواهانه جلوه دادن سیاست‌های دولت خود در اصل به هیچ عنوان نیز در برابر منافع واشنگتن کوتاه نمی‌آیند. هرچند جان کری در مقایسه با «هیلاری کلینتون»، وزیر امور خارجه جدید آمریکا سیاست‌مدار باتجربه و نسبتا خویشتن‌داری به‌ نظر می‌رسد اما ‌اقدامات اخیری که کاخ سفید در رابطه با روسیه اتخاذ می‌کند نشان می‌دهد که اعمال فشار بر مسکو و مخالفت با اقدامات «ولادمیر پوتین» برای تعمیق همگرایی در فضای شوروی سابق از اصلی‌ترین اهداف واشنگتن در کوتاه‌مدت به‌شمار می‌رود. پس شاید با یک مقدار نرمش ولی در اصل کری نیز همان استراتژی را دنبال خواهد کرد که هیلاری کلینتون در جهت تحقق آن تلاش به‌خرج می‌داد؛ ایجاد فاصله بین کشورهای پیرامون و از جمله آسیای مرکزی با روسیه. واکنش‌های تند مسکو نیز حاکی از آن است که روسیه قصد ندارد تن به‌فشارهای آمریکا دهد به طوری که ولادمیر پوتین چندی پیش بیانیه هیلاری کلینتون در مورد بازسازی شوروی از سوی روسیه را «بیهوده‌گویی» عنوان کرد و در سفر اخیر خود به‌ اروپا در جمع رسانه‌های گروهی از اقدامات اخیر آمریکا و به‌خصوص تصویب قانون موسوم به‌ «ماگنتیسکی» که تعدادی از مقامات روسیه را در نقض حقوق بشر مقصر و ورود آن‌ها به‌آمریکا را غیرممکن می‌داند، شدیدا انتقاد کرد. در ضمن، قبل از سفر پوتین به‌اروپا، دومای دولتی روسیه قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن فرزندخواندگی کودکان روسی از سوی اتباع آمریکایی ممنوع دانسته می‌شود. رئیس جمهور روسیه در توجیه این اقدام نهاد قانون‌گذاری کشور خود گفت که موارد متعددی حکایت از رفتار تبعیض‌آمیز نسبت به‌کودکان روسی دارد که از جانب آمریکایی‌‌ها به‌فرزندخواندگی گرفته ‌شده‌اند و مسکو بیش از این حق ندارد نسبت به‌این موضوع بی‌تفاوت باشد. پوتین آمریکا را یکی از مهم‌ترین نقض‌کنندگان حقوق بشر در جهان دانست و با اشاره به‌‌وجود زندان «گوانتانوما»، گفت؛ سال‌ها افراد زیادی را بدون اعلام جرم در آنجا نگه می‌دارند و چون قرون وسطی به‌ پای زندانیان زنجیر بسته و مورد شکنجه قرار می‌دهند. اگر چنین کاری از سوی روسیه اتفاق می‌افتاد «ما را کی‌ها زنده خورده بودند...» موفقیت آمریکا در منطقه مورد سؤال است «حسین اسوبعلی‌اف» کارشناس مسائل سیاسی منطقه با توجه به واکنش‌های شدید پوتین در برابر اقدامات اخیر آمریکا، این نظر را دارد که آسیای مرکزی بیش از دوران ریاست جمهوری «دمیتری مدودف» شاهد برخوردهای جدی منافع مسکو و واشنگتن خواهد بود. به‌اعتقاد وی، آمریکا بعد از یک دهه حضور نظامی در منطقه به‌این نتیجه رسیده است که با استفاده از این موقعیت به‌مراتب موفق‌تر می‌تواند با رقبای ژئوپلیتیکی خود در منطقه از جمله ‌چین، روسیه و ایران، مقابله کند. اسوبعلی‌اف که با خبرنگار منطقه‌ای فارس در آسیای مرکزی صحبت می‌کرد، گفت که همچنین قدرت رو به‌ افزایش اقتصادی، نظامی و تکنولوژی چین موجب نگرانی واشنگتن بوده و جدی‌تر شدن بحث همگرایی در بخش مهمی از فضای شوروی سابق و احتمال تبدیل آن به‌ یکی از مراکز قدرت در فضای اوراسیا، کاخ سفید را بسیار ناراحت کرده است. هرچند هیلاری کلینتون در اوایل ماه دسامبر سال جاری میلادی نگرانی کشورش را از احتمال احیای شوروی با پوشش اتحادیه گمرکی و اوراسیا بیان داشت اما از یک سال پیش رسانه‌های آمریکایی و غربی ضمن انتشار مطالب متعدد هشدار داده بودند که با بازگشت پوتین به‌قدرت تلاش‌های روسیه برای تعمیق همگرایی در فضای شوروی سابق جدی‌تر خواهد شد. اینکه در این اواخر حتی اوکراین متمایل به‌سازمان‌های موجود در فضای شوروی سابق و از جمله اتحادیه گمرکی شده، بر عصبانیت آمریکا افزوده است که در مثال توصیه‌های کلینتون به‌ وزیر امور خارجه جدید گرجستان برای «پرهیز از حرکت مشابه اوکراین» مشاهده می‌شود. «عبدالفتاح واحداف» تحلیلگر مسائل منطقه نیز این دیدگاه را دارد که در دوران مسؤلیت کری سیاست‌ خارجی آمریکا در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی تغییر نخواهد کرد. از نگاه وی، برای واشنگتن هر نوع همگرایی و به‌ویژه همگرایی اقتصادی با پیشگامی روسیه مورد تأیید نمی‌باشد زیرا این امر نه‌ تنها جایگاه آمریکا در این فضا را محدود خواهد کرد بلکه می‌تواند به‌عنوان وزنه مهم اقتصادی مورد توجه سایر سازمان‌ها و کشورهای فضای اوراسیا و حتی اتحادیه اروپا قرار گیرد. واحداف تصریح کرد که به‌احتمال زیاد کری به‌عنوان سیاست‌مداری باتجربه و نسبتا محتاط‌کار علنا مخالفت خود با همگرایی کشورهای منطقه با روسیه را اعلام نخواهد کرد چرا که مخالفت آشکار از یک سو به احساسات استقلال‌خواهی رهبران منطقه برخواهد خورد و از سوی دیگر آن‌ها را با فشارهای مستقیم و غیرمستقیم سیاسی و اقتصادی روسیه مواجه خواهد کرد. بنابراین نهاد سیاست خارجی آمریکا بیشتر از راه دیپلماتیک اهداف خود را دنبال خواهد کرد. این نوع حرکت با اینکه موجب کاهش حساسیت‌های روسیه خواهد شد همزمان به‌ادامه و حتی گسترش حضور آمریکا در برخی از عرصه‌ها منجر خواهد شد. تعلیق عضویت ازبکستان در سازمان پیمان امنیت جمعی و مخالفت آن با طرح‌های همگرایی، بر امیدواری‌های آمریکا برای داشتن تکیه‌گاه مقابله با طرح‌های روسیه در منطقه افزوده است. در ضمن چند روز قبل «جازیف پرسیل» سفیر سابق آمریکا در «تاشکند» در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌های ازبکی اعلام کرد که ازبکستان از مهم‌ترین کشورهای آسیای مرکزی بوده و به‌ این دلیل در سیاست خارجی واشنگتن دارای اولویت خاص می‌باشد. وی از ورود روابط آمریکا و ازبکستان به مرحله جدید ابراز خوشحالی کرده و احداث راه‌آهن «ترمذ-حیرتان» را از نتایج مثبت حضور نظامی کشورش در منطقه خواند و گفت که اینگونه طرح‌ها در آینده برای ازبکستان سود فراوانی به‌همراه خواهند داشت. پرسیل معتقد است که امروز آمریکا منافع خود را در هر یک از کشورهای منطقه خیلی بهتر شناخته و دنبال می‌کند. چنانچه سایر کشورهای آسیای مرکزی عرصه خاصی در اولویت همکاری برای آمریکا دانسته شود، پس در ازبکستان همه زمینه‌ها از اهمیت برخوردار می‌باشند. وی همچنین واقع شدن ازبکستان در قلب آسیای مرکزی و هم‌مرزی با همه کشورهای منطقه را از دیگر امتیازات تاشکند دانسته است که اهمیت این کشور را برای واشنگتن می‌افزاید. کری کپی برژینسکی است کارشناسان معتقدند که از مهم‌ترین مواردی که حضور آمریکا در آسیای مرکزی را توجیه می‌کند، وضعیت افغانستان می‌باشد. به‌هر دلیلی (و به‌خصوص به‌دلیل تبلیغات گسترده رسانه‌ای آمریکایی و غربی) امروز کشورهای آسیای مرکزی و حتی برخی از سیاست‌مداران روسی ابراز نگرانی می‌کنند که با خروج نیروهای غربی از افغانستان وضعیت امنیتی منطقه با چالش‌های جدی رو‌به‌رو خواهد شد. شاید بخشی از این نگرانی‌ها واقعیت داشته باشد ولی اگر کشورهای آسیای مرکزی تصور کنند که آمریکا فقط به‌خاطر تأمین ثبات و امنیت وارد منطقه شده، ساده‌لوحی‌خواهد بود زیرا تجربه لشکرکشی آمریکا به‌عراق نشان داد که ایجاد ثبات و امنیت در دستور کار کاخ سفید نیست. افغانستان برای استقرار و آزمایش انواع سلاح‌ها و تجهیزات نظامی مناسب‌ترین کشور می‌باشد زیرا کابل از هرگونه نظارتی بر فعالیت‌های نظامی واشنگتن محروم است. در اختیار داشتن پایگاه‌ها و فرودگاه‌های نظامی در افغانستان مهم‌ترین مراکز نظامی (از جمله هسته‌ای) چین و سایر همسایگان کابل را در دسترس واشنگتن قرار می‌دهد. «الکساندر کنیازف» پژوهشگر ارشد انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه با اشاره به‌موضوع فوق، خوش‌بینی برخی از سیاست‌مداران و کارشناسان روس و منطقه در رابطه با انعطاف‌پذیری سیاسی جان کری را که شاید بتواند منجر به‌ تغییر و تحول در سیاست خارجی واشنگتن شود، بدون دلیل ارزیابی می‌کند. وی ضمن گفت‌وگو با فارس، یادآور شد که در سیاست خارجی آمریکا فقط وزیر امور خارجه این کشور تأثیرگذار نیست. به‌ نظر کنیازف «سوزان رایس» نماینده واشنگتن در سازمان ملل متحد از اصلی‌ترین نامزدها برای اشغال کرسی مشاور امنیتی رئیس جمهور آمریکا دانسته می‌شود. رایس جانبدار سیاست فعال‌تر آمریکا در خاورمیانه بوده و بر ضرورت پایبندی به‌اقدامات اصولی در رابطه با کشورهای به‌اصطلاح «محور شرارت» و همچنین کشورهای که می‌توانند به‌این محور افزوده شوند (یعنی روسیه و چین)، تأکید می‌کند. در نظام سیاسی آمریکا عملا جایگاه مشاور امنیتی با وزیر امور خارجه خیلی فاصله نداشته و برای تأیید این نظر کافی است از افرادی نام برد که در گذشته این مقام را در اختیار داشتند از جمله: «کاندولیزا رایس»، «زبیگنیو برژینسکی»، «کالین پاول»، «ساموئل برگر» و امثال آن‌ها. به‌اعتقاد این کارشناس برجسته روس، سیاست خارجی آمریکا دارای سیستم بوده و نقش افراد جداگانه در آن تأثیر چندانی ندارد و از این بابت انتظار تغییر و تحول از سوی جان کری غیرواقعی است. در سیاست خارجی آمریکا همانند دوران وزارت کلینتون، مسائل مربوط به‌ آسیای مرکزی، قفقاز، خاور نزدیک و میانه از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. احداث خطوط لوله در حوزه دریای خزر و سیاه با دور زدن روسیه، جلوگیری از ورود بیشتر چین به این فضا، حرکت در مسیر ایجاد فاصله میان روسیه با منطقه و گسترش زمینه حضور سیاسی، نظامی و امنیتی در آسیای مرکزی از مسائل اساسی برای واشنگتن به‌ شمار می‌روند. از این نظر، جان کری بدون تردید برای تحقق اهدافی اقدام خواهد کرد که چند هفته قبل هیلاری کلینتون تشخیص داد (مقابله با تلاش‌های مسکو برای همگرایی اقتصادی در فضای شوروی سابق و ممانعت از ورود کشورهای جدید به‌آن). کنیازف بر این نظر است که با حضور جان کری در رأس نهاد سیاست خارجی آمریکا در رفتارهای این کشور در مناطق مختلف دنیا و از جمله آسیای مرکزی تغییرات مثبت جدی به‌ بار نخواهد آمد زیرا در اصل جان کری مشابه ‌زبیگنیو برژینسکی است که با انسانی و خیرخواهانه جلوه دادن سیاست‌های دولت خود در اصل به‌ هیچ وجه در برابر منافع واشنگتن کوتاه نخواهد آمد. آشنایی جان کری و منطقه وزیر امور خارجه جدید آمریکا با منطقه آشنایی دارد. وی به‌ دستور رئیس جمهور کشورش به‌ افغانستان سفر کرده و از حامیان سیاست گفت‌وگو با طالبان می‌باشد. جان کری به‌دلیل وجود منافع سیاسی آمریکا، تحولات سال‌های اخیر آسیای مرکزی و به‌خصوص قرقیزستان را به‌دقت پیگیری می‌کرد به ویژه این که وی بارها از برگزاری انتخابات شفاف پارلمانی و ریاست جمهوری این کشور و فعالیت آزادانه احزاب سیاسی و رسانه‌های قرقیزی تمجید به‌عمل آورده است. در ضمن وی با «نخستین انتخابات آزاد و دموکراتی در آسیای مرکزی» عنوان کردن انتخابات پارلمانی سال 2010 قرقیزستان، برای نقش «روزا آتون بایوا» رئیس جمهور سابق این کشورکه با وی آشنایی خصوصی دارد، ارزش بالایی قائل است. این در حالی است که چند روز قبل آتونبایوا به‌ واشنگتن سفر کرده بود، به‌ خاطر نقش برجسته وی در مدیریت دموکراتیک قرقیزستان و برگزاری برنامه‌های مهم سیاسی، مفتخر به‌دریافت نشان «بیل مینس» مربوط به «بنیاد اوراسیای» آمریکا شد. جان کری همچنین به‌دلیل حساس بودن بحث آب منطقه، با موضوع نیروگاه «راغون» در تاجیکستان آشنا است. در گذشته مجلس سنای آمریکا احداث این نیروگاه را در راستای منافع اقتصادی همه کشورهای آسیای مرکزی می‌دانست. البته در این زمینه ‌آمریکا بر روی تحقق پروژه «کاسا 1000» که انتقال برق از تاجیکستان و قرقیزستان به‌افغانستان و پاکستان را در نظر دارد، توجه داشت و به‌ این دلیل مجلس سنا از تاجیکستان و ازبکستان خواسته بود تا با هم بر سر این پروژه به‌توافق برسند. در بیانیه یاد‌شده مجلس سنای آمریکا که از سوی کری معرفی شده بود، وجود اختلاف میان کشورهای آسیای مرکزی بر سر منابع آب مغایر با منافع ملی آمریکا دانسته می‌شد. همچنین بر ‌ضرورت تهیه استراتژی واحد مدیریت منابع آب منطقه تأکید شده و از دولت آمریکا تدوین موضع و برنامه دقیق تقاضا شده بود. در آن موقع جان کری گفته بود: بحث آب در روابط دیپلماتیک آمریکا با آسیای مرکزی و منافع این کشور در عرصه امنیت منطقه‌ای از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار بوده و به‌این خاطر لازم است اقدامات خود را با هوشیاری و با هماهنگی نهادهای دولتی دنبال کند. وی پشت میز مذاکرات آوردن کشورهای آسیای مرکزی و دست یافتن آن‌ها به‌توافق مورد تأئید را از اهداف مهم واشنگتن در این منطقه ترسیم کرده بود. البته سپس هیلاری کلینتون هم بحث آب را از جمله اولویت‌های سیاست خارجی واشنگتن در منطقه عنوان کرد اما کار به‌جایی نرسید و اهداف کلان آمریکا در افغانستان و منطقه مانع ورود جدی کاخ سفید به‌این بحث شد. در این راستا عدم تمایل ازبکستان برای مذاکره با تاجیکستان و قرقیزستان در رابطه با احداث نیروگاه‌های جدید را می‌توان یکی از دلایل عقب‌نشینی آمریکا در این زمینه دانست. با این حال در ماه سپتامبر سال جاری میلادی روسیه با قرقیزستان در رابطه با ساخت نیروگاه «قمبرآته» به‌توافق رسید که با مخالفت تاشکند رو‌به‌رو شد. ازبکستان خواستار بررسی فنی و اکولوژی این طرح از سوی کارشناسان سازمان ملل متحد می‌باشد در حالی که مسکو با انجام این بررسی از سوی این سازمان موافق نمی‌باشد. در آخرین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ازبکستان و قزاقستان که در نیمه اول ماه دسامبر در تاشکند برگزار شد، هر 2 کشور مخالفت خود را با احداث نیروگاه‌های جدید بزرگ در منطقه اعلام کردند که به‌ نحوی به‌معنای رویارویی با منافع روسیه در این عرصه می‌باشد. کارشناسان بر این باورند که واشنگتن به‌خاطر مقابله با روسیه در منطقه، در هر شکلی از موضع «آستانه» و تاشکند حمایت خواهد کرد. همچنین این امر نیز احتمال دارد که در دوران وزارت جان کری با توجه به‌اهداف کلان آمریکا در منطقه، بحث حقوق بشر و آزادی‌های دموکراتیک در درجه دوم اهمیت قرار گیرد. چنانچه اینگونه مباحث از سوی آمریکا مطرح شود باز هم به‌خاطر کمک به‌بهبود وضع حقوق بشر در آسیای مرکزی نبوده بلکه از آن به‌عنوان ابزار فشار بر دولت‌های آسیای مرکزی و کسب امتیاز استفاده خواهد شد.