باغ قلهک؛ نماد خشم مردم ایران از انگلیس

شفاف: شکایت محمد باقر قالیباف شهردار تهران از سفارت انگلیس درارتباط با تخریب درختان باغ قلهک، باردیگر باغ مرموز سفارت انگلیس درتهران را در محور اخبار کشور قرار داد. هنوز چند روزی از حضور چیل کات سفیر جدید انگلیس در تهران نگذشته است که شکایت شهردار تهران، وی را در بزرگترین آزمون دوران فعالیت دیپلماتیک خود قرار داده است. سخنان محمد باقر قالیباف درباره باغ قلهک ودر جمع مدیران شهرداری علاوه بر ماجرای خشک کردن درختان کهنسال این باغ، دو نکته اساسی دارد. اول آنکه سفارت انگلیس در تهران سالیان متمادی است که باغ قلهک را به تصرف خود در آورده است. دوم آنکه شهردار تهران پیگیری موضوع باغ را خواسته مردم ایران دانسته است. دیوار آجری قرمز رنگ باغی كه در اذهان عموم مردم بیشتر با نام «باغ قلهك» معروف است، در خیابان شریعتی، حد فاصل خیابان دولت و پل صدر با چند درب بزرگ و كوچك و با سیم خاردارهایی بر بالای خود، حامل خاطرات فراوانی از بیش از 175 سال تاریخ ایران است. شاید در بین مردان و زنان كهنسال قریه قلهك، هنوز هم بتوان افرادی را یافت كه خاطرات جنگ جهانی اول و دوم و سال‌های حضور انگلیسی‌ها در این باغ و قریه قلهك را به خاطر آورند. اما داستان این باغ و حضور انگلیسی‌ها در آن چیست؟ از دیرباز قریه قلهك از شمالی‌ترین و زیباترین قریه‌های تهران بوده و آب و هوای خنك و فرح‌بخش این منطقه، زبانزد همه بوده است. در سال 1251 قمری كه «سرجان كمپبل» وزیر مختار انگلیس در ایران بود، محمدشاه این باغ را كه جزو «تیول» شاهی بوده، به دولت انگلستان اجاره داد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهك بنا كرد. پس از چندی، شاه از درآمد اجاره آن نیز صرف‌نظر نمود و این محل را تلویحاً به طور رایگان در اختیار هیأت سیاسی انگلیس نهاد. مال‌الاجاره این محل در آن زمان ماهی 30 تومان یا 15 لیره بیشتر نبود، ولی این مرحمت شاهانه اعتبار فراوانی برای وزیر مختار انگلستان به ارمغان آورد و باعث افزایش شخصیت و اعتبار او در بین دیگر عوامل كشورهای خارجی در ایران شد. این وضع بدین منوال ادامه داشت تا آنكه سال‌ها بعد، با لغو حق كاپیتولاسیون، امتیازات ویژه انگلیسی‌ها از بین رفت و دست آنان از قریه قلهك كوتاه شد. اما سایه شوم استعمار بر این باغ زیبا باقی ماند. انگلیسی‌ها از گذشته با استقرار در رزیدانس (اقامتگاه تابستانی)قلهك در ماه‌های گرم سال، برخی امور سفارتخانه خود را نیز در این محل انجام می‌دهند. این باغ و محفل‌ها و تصمیمات گرفته شده در آن، تأثیرات فراوان بر تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشته است. باغ قلهك و انقلاب مشروطه در دوره انقلاب مشروطه و درپی به توپ بستن مجلس توسط «لیاخوف» روسی، از آنجا كه دولت انگلیس مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی كه از مجلس جان سالم به در بردند، مثل دهخدا، تقی‌زاده و معاضدالملك پناه داد. شمار زیادی از بازاریان و مردم دیگر در باغ قلهك بست نشسته و درخواست كردند تا سفیر انگلیس به آنها امان دهد و در حمایت از آنان و تحقق خواسته‌هایشان اقدام كند. این جمعیت تعدادشان تا حدود 14 هزارنفر نیز روایت شده است كه عمدتاً اهل بازار بوده و باغ سفارت را پركردند. در ضلع شمالی این باغ، موسسه ایران‌شناسی بریتانیا و مركز فرهنگی و آموزشی بریتانیا واقع است. در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان دولت نیز گورستان باغ قلهك با دربی چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری خودنمایی می‌كند. گورستان قدیمی این باغ در بین اهالی محل با نام «گورستان دولت» نیز معروف است. از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده بر روی قبور و نیز تواریخی كه روی سنگ‌ها منقوش شده چنین به نظر می‌رسد كه این گورستان صرفاً به اجساد سربازان انگلیسی در ایران، در جریان سال‌های 1914 تا 1918 میلادی - 1293 تا 1297 هـ.ش(جنگ جهانی اول)، همچنین سال‌های 1939 تا 1945 میلادی 1318 تا 1324 هـ.ش(جنگ جهانی دوم) اختصاص دارد. اما این گورستان، سال‌ها پیش از سال 1293 هـ .ش، در محوطه روبروی كلیسای سفارت انگلیس احداث شده و اجساد عده‌ای از انگلیسی‌ها در آن دفن شده‌است. برخی دیگر از دفن شدگان این گورستان، افسران و نظامیان انگلیسی هستند كه در جبهه‌های جنگ با مسلمانان ترك عثمانی، در جریان جنگ اول جهانی كشته شدند و اجساد آنان به گورستان قلهك حمل و در آنجا دفن شده است. تلاش های ناکام اولین تلاش جدی ایران برای بازپس گیری باغ قلهک از انگلیسی ها در سال 85 بود. در آن برهه 62 نماینده مجلس در نامه‌ای در تاریخ سوم خرداد85 خطاب به غلامعلی حداد عادل در اولین حركت پارلمانی خواستار آزادسازی باغ قلهك شدند. در این نامه آمده است:طبق اسناد و مدارك موجود باغ قلهك در سال 1278 هجری توسط ناصرالدین شاه قاجار جهت نشیمن ییلاقی به سفارت وقت انگلستان به صورت سكنی واگذار شده است.این عقد صرفاً حق انتفاع به نحو خاص را افاده می‌كند نه انتقال عین و ملكیت و یا حتی استفاده در غیر مورد اشاره شده در عقد. ضمن آنكه با فوت یكی از متعاقدین آن عقد نیز عملاً ‌باطل شده است. ماجرای ورود دانشجویان به باغ قلهک در جریان جنگ 22 روزه غزه و حملات اسرائیل به غزه، جمعی از دانشجویان مقابل باغ قلهک سفارت انگلستان در تهران تجمع کردند.اما پس از مدت زمانی از شروع تجمع، عده ای وارد این باغ شده و ضمن آتش زدن پرچم های آمریکا و انگلستان، پرچم فلسطین را در باغ انگلیسی ها به اهتزاز درآوردند. تشکیل «کمیته آزادسازی باغ قلهک» نیز از جمله فعالیت های ایرانیان برای بازپس‌گیری این باغ بوده است. اول بهمن ماه 85، سردار باقرزاده رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس ضمن حضور در کمیسیون اصل 90 مجلس هفتم گفت: کمیته های تخصصی قوای سه گانه کشور در سه سطح مختلف این موضوع را کارشناسی کرده و مدارک مورد نیاز جهت طرح دعوا در محاکم داخل کشورمان تهیه شده و بزودی شکایتی تقدیم قوه قضاییه می شود تا پرونده در مسیر قانونی پیگیری شود. باقرزاده در آن برهه از هماهنگی ( احمدی نژاد، حدادعادل و هاشمی شاهرودی) در این باره خبر داده بود. تهدید انگلیس در حالی که مجلس هفتم مشغول تصویب طرح دو فوریتی الزام دولت به تبدیل باغ قلهک به پارک موزه استعمار شناسی و استکبار ستیزی بود، ظاهرا سفیر وقت انگلستان در تهران طی اقدامی عجیب مبادرت به صدور پیام خطاب به نمایندگان ملت ایران نمود. در روز 30 خرداد 86، سفیر انگلیس در تهران، نمایندگان ملت را به بازپس گیری مراکز فرهنگی جمهوری اسلامی در لندن به ویژه باغ منچستر در صورت تغییر وضعیت باغ قلهک تهدید کرد. کاظم جلالی، مخبر کمیسیون امنیت ملی مجلس هفتم هم در واکنش به تهدید سفیر انگلیس گفت: اسناد ایران درباره باغ منچستر که اکنون کنسولگری ایران در آن واقع است کافی است. سردار باقرزاده نیز با اشاره به اینکه مسئله باغ قلهک مسئله ساده ای نیست که بتوان از آن گذشت، گفت:قیاس "باغ قلهک " با باغ "منچستر" قیاس نادرستی است، زیرا باغ منچستر در زمان ناصرالدین شاه توسط ایران خریداری شده و مدارک خرید آن را هم در اختیار داریم. در تابستان 86 نیز همایشی تحت عنوان « نخستین همایش تخصصی بررسی ابعاد فقهی - حقوقی غصب باغ قلهک» برگزار شد که تشکر 112 نماینده مجلس را در پی داشت. دست اندرکاران این همایش از سفیر وقت بریتانیا در تهران نیز برای ادای توضیحات خویش در مورد مالکیت این باغ دعوت بعمل آورده بودند که وی در آن حضور نیافت؛ سخنگوی این سفارت خانه ضمن ادعای اینکه بریتانیا تردیدی در مالکیت این باغ ندارد، افزود:« دلیلی ندارد آقای آدامز به هر همایشی که دعوت می شود، برود. شکایت این روزهای محمدباقر قالیباف از انگلیسی ها بار دیگر موضوع این باغ را در کانون توجهات مردمی قرار داده است. قطع درختان چندصدساله این باغ موضوعی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. فارغ از آن موضوع تصرف این باغ توسط انگلیس هم موضوعی است که به نظر می رسد یک بار برای همیشه باید پرونده آن مختومه شود و دست انگلیس از این باغ کوتاه شود. شکایت شهردار فرصت مناسبی برای احقاق این حق ملت ایران است.