چرا «نزله و زکام» مادر بیماری‌ها نامیده می‌شود؟

خبرگزاری تسنیم: در سخن پزشکان ایران و سرزمینهای اسلامی، خروج ترشحات فرود آمده از سر از طریق بینی، «زکام» نامیده می‌شود، همین ترشحات اگر از پشت حلق فرو بریزند به بیان حکیمان «نزله» نام می‌گیرند.

نزله و زکام براساس سبب‌شناسی حکما، به هشت گونه تقسیم می‌شوند؛ نکات زیادی در تطبیق‌دهی و تناظر اقسام «زکام و نزله» با بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی یا نازوفارنژیت، سینوزیت، و رینیت آلرژیک وجود دارد که در این نوشتار نمی‌گنجد اما صرفنظر از جزئیات تخصصی، توجه به یک نکته بسیار ضروری است:

اصل بسیار مهم و تعیین‌کننده در درمان همۀ اقسام هشتگانۀ زکام و نزله، این است که نخست گرم یا سرد بودن ترشحات از هم افتراق داده شود و براساس این افتراق، رویکرد درمانی درست و سودمند انتخاب شود.

با چه معیارهایی می‌توان نزله و زکام گرم را از نزله و زکام سرد افتراق داد؟ اکنون این معیارها را بررسی می‌کنیم:

معیارهای بالینی افتراق گرمی از سردی در نزله و زکام

مادۀ نزله و زکام بر اساس چند ویژگی قابل تقسیم‌بندی و افتراق است:

1. قوام ترشحات (رقیق یا غلیظ بودن ترشحات) 2. رنگ ترشحات (بی‌رنگ، سفید، خاکستری، زرد، سبز، و طیف‌های بینابینی) 3. تاثیر حسی ترشحات بر مخاط حلق یا بینی (مانند سوزش و خارش و گزش در بینی و حلق) 4. همراهی با نشانه‌های گرمی یا سردی در سر و صورت و چشم 5. تغییرات صدا (خشونت صدا، گرفتگی صدا، تودماغی شدن صدا...) 6. علایم سیستمیک (مانند تب) 7. علایم ویژۀ دیگر در زبان، نبض، و ادرار

بیماران به‌شرط توجه و آگاهی از بدن خود، می‌توانند برخی از معیارهای بالا را تشخیص دهند و تا زمان مراجعه به طبیب، دستکم از درمان‌های گیاهی نادرست و زیان‌آور خودداری کنند.

این ویژگی‌ها نشانۀ گرمی ترشحات است: 1. رقیق و آبکی بودن ترشحات 2. بی‌رنگی یا زرد بودن ترشحات 3. ایجاد خارش، سوزش و گزش در مخاط بینی و راه‌های هوایی 4. پیدایش سرخی چشم و چهره همراه با احساس حرارت در آنها

در این حالت، باید داروهایی استفاده شوند که کیفیت و قوام ترشحات نزله و زکام گرم را اعتدال ببخشد یعنی هم از تندی و گرمی ترشحات بکاهند و هم آنها را قدری غلیظ‌تر کنند تا از تشدید عوارض و ورود و نفوذ این ترشحات به اعضای دیگر بدن جلوگیری شود.

به یاد داشته باشید که نفوذ ترشحاتِ رقیقِ سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از ابتلائات بعدی شمرده می‌شود و از همین رو بوده است که حکما، زکام و نزله را «مادر بیماری‌ها» (امّ الامراض) می‌دانستند.

مصرف گیاهان دارویی با طبیعت گرم در درمان نزله و زکام گرم، زیان‌آور شمرده می‌شود؛ برخی از گیاهان و غذاهای نامناسب در درمان زکام و نزلۀ گرم عبارت‌اند از:

- آویشن شیرازی - مرزنجوش - سیر و پیاز تند -زنجبیل و دارچین - غذاهای پرادویه و تند

برخی از خوراکهای مناسب برای کاهش علایم نزله و زکام گرم و پیشگیری از عوارض بعدی آن از این قرارند:

ـ آش جو یا سوپ جو همراه با ماش و عدس و گشنیز و آلوبخارا (و البته بدون شیر و قارچ) ـ خوراک آب‌پزی شامل کدوی سبز، باقلا، لوبیاسبز، به، نخود سبز، گشنیز و آلوبخارا همراه با مقدار اندکی ادویه ـ عناب یا شربت آن ـ خیساینده ـ دمنوش سرد شدۀ گل بنفشه، یا گل پنیرک، یا گل و ریشۀ خطمی ـ لعاب بهدانه ـ ماءالشعیر طبی(با ماءالشعیرهای موجود موجو در بازار کاملا متفاوت است) ـ عسل‌آب رقیق و گرم (یک لیوان) همراه با آب ِ یک عدد لیموی تازه (بصورتی که نه بسیار ترش باشد و نه بسیار شیرین) ـ زرده تخم مرغ عسلی

در حالت تب بالا همراه با علایم عفونت میکروبی ممکن است مصرف آنتی بیوتیک ضروری باشد؛ این امر بویژه درباره خردسالان و سالخوردگان و کسانی که نقص سیستم ایمنی دارند بسیار جدی‌تر است.

تشخیص و درمان برونشیت، سینوزیت، پنومونی، فارنژیت... باید با ملاحظات خاص توسط طبیب حاذق با رویکرد تلفیقی انجام شود و آنچه گفته شد برای درمان جامع، به هیچ وجه کافی نیست.

مجید انوشیروانی؛ متخصص طب سنتی ایران