کلیسای ننه مریم دومین کلیسای قدیمی جهان

سرویس سبک زندگی فردا: «کلیسای ننه مریم» ارومیه، میراثی است به جا مانده از آشوریان از تاریخ ایران که به ادعای برخی از باستان‌شناسان دومین کلیسای قدیمی در جهان پس از «کلیسای بیت‌لحم» فلسطین است. به نقل از کجارو استان آذربایجان غربی که بواسطه‌ی تاریخ غنی و آثار تاریخی‌اش در کنار طبیعت زیبا و مثال‌زدنی امروزه به یکی از جاذبه‌های گردشگری در ایران تبدیل شده است، میزبان یکی از کهن‌ترین بنا‌های تاریخ ایران است که تاریخی پرفراز و نشیب را در فصلنامه‌ی خود، ثبت کرده است. بنایی که از ابتدای ساخت ماهیتی مذهبی داشته و امروزه نیز همچنان از آن به عنوان یک مکان مذهبی یاد می‌شود.

کلیسای ننه مریم، نام این اثر تاریخی ایران‌زمین است که در شهرستان ارومیه و در یکی از خیابان‌های این شهرستان به نام «خیابان قدس»، قرار گرفته است. «شرق آشور»، نام امروزی این میراث تاریخی است که در گذشته از آن به نام‌های دیگری همچون «کلیسای حضرت مریم» و «کلیسای مارت مریم» نیز یاد می‌شد.

اعتقاد برخی از باستان‌شناسان و محققان بر این است که کلیسا از کهن‌ترین کلیسا‌های جهان بوده است؛ به‌گونه‌ای که آن را پس از کلیسای «بیت‌لحم» در فلسطین، دومین کلیسای قدیمی جهان دانسته‌اند. البته روایت دیگری نیز این مکان مذهبی را نخستین کلیسای مشرق‌زمین، معرفی کرده است.

قدمت نمای فعلی این بنای مذهبی که به یقین می‌توان آن را از آثار بی‌نظیر تاریخی «آشوریان»، معرفی کرد، با توجه به اظهارات باستان‌شناسان به دوران حکومت ساسانیان بازمی‌گردد؛ این در حالی است که نویسندگان آشوری و مسیحی معتقدند که این کلیسا در بدو ساخت به عنوان آتشکده مورد استفاده قرار گرفته است و روزگاری از معروف‌ترین معبد‌های زرتشتیان محسوب می‌شد. اما زمانیکه زرتشتیان دین مسیح را پذیرفتند، این بنای مذهبی تغییر کاربری داده و آن را به کلیسا تبدیل کردند.

در این مورد روایتی جالب وجود دارد که دانستن آن خالی از لطف نیست. طبق این روایت، در زمان تولد مسیح، سه تن از موبدان زرتشتی در این آتشکده‌ی کهن در حال انجام فرایض دینی خود بوده‌اند که ناگهان متوجه حرکت ستاره‌ای بسیار نورانی شده که به سمت شرق و «اورشلیم»، در حرکت است. آن‌ها این اتفاق را به نشانه‌ی تولد نوزادی که نجات دهنده‌ی ایشان خواهد بود، دانسته و از این رو عازم اورشلیم می‌شوند.

طبق بیانات مورخان مسیحی این سه موبد از اورشلیم به شهر ارومیه امروزی سفر کرده و آتشکده را به کلیسا تبدیل می‌کنند. از آن پس به پیروی از دین مسیح می‌پردازند و تا زمان مرگ در این مکان باقی می‌مانند. گفته می‌شود که این سه تن در کنار کلیسا دفن شده‌اند. جالب است بدانید که این روایت روی سنگ قبر موبد کلیسا حک شده است که تا جنگ جهانی اول در خود توسط قوای روسیه به داخل کلیسا منتقل شد و در همان مکان نگهداری می‌شد؛ اما امروزه این سنگ قبر در موزه کیف قرار دارد.

معماری انجام شده در ساختمان این کلیسای مقدس، به سبک معماری عمارات دوران ساسانیان است و می‌توان قرینه‌سازی زیبا را که در بنای آتشکده‌های ساسانی استفاده شده است، در این کلیسا نیز مشاهده کرد. همچنین سازندگان این بنای تاریخی برای داخل آن تلفیقی از معماری ساسانی و پارتی را به‌کار برده‌اند؛ اما درون این کلیسا با دیگر کلیسا‌های موجود در جهان، تفاوتی اساسی دارد.

در این مکان مذهبی خبری از تزئینات چشمگیر و زیباسازی سازندگان نیست و به‌گونه‌ای ساده شده است که نظر هر بیننده‌ای را در بدو ورود به خود جلب می‌سازد. دلیل این امر نیز اعتقاد آشوریان به پرهیز از هر گونه آراستن و تزئین کردن کلیسا‌های خود است که در مورد این مکان مذهبی نیز چنین رفتار شده است. در این میراث کهن، دالان‌هایی تودرتو وجود دارد که با مسالحی هچون سنگ و ملات ساخته شده است.

سقف دالان‌ها کوتاه است همانند درب ورودی آن که برخی از بازدیدکنندگان را مجبور می‌سازد هنگام ورود، سر خود را خم کنند. این مکان مذهبی دارای محرابی است که بسیار ساده و در عین حال بسیار معنوی نفس‌گیر است و شاید همین سادگی بنا باشد که تماشاگر را به عمق معنویت و تاریخ بشریت فرو می‌برد.

در قسمت پشت محراب نیز عکسی از حضرت عیسی (ع) قرار گرفته است که به نظر می‌رسد جایگاه حضور کشیش در زمان برگزاری مراسم مذهبی است.‌ای محراب به صورت اتاق کوچک و گنبدی شکل است که سازندگان آن را تودرتو بنا کرده‌اند. تنها کشیش‌ها اجازه دارند وارد این بخش از کلیسا شوند.

در سمت راست محراب نیز می‌توان راهرویی را مشاهده کرد که زائران پس از پیمودن آن به محلی که غسل تعمید در آن انجام می‌شود و نیز محلی که شمع‌ها را در آن‌جا روشن می‌کنند، می‌رساند.

صحن کلیسا تقریبا وسیع و بزرگ ساخته شده است و حیاط آن نیز از طریق دو درب ورودی به خیابان قدس و کوچه‌ی ضلع غربی منتهی می‌شود. وجود قالی‌های دست‌بافت در داخل کلیسا، خود از دیگر جاذبه‌های این اثر تاریخی است؛ همچنین گردشگران هنگام حضور در این کلیسا هیچ صندلی، نیمکت یا جایگاه اعتراف را نمی‌بینند، تنها نیمکتی کوچک در انتهای سالن قرار دارد که سالمندان در صورت نیاز روی آن نشسته و استراحت کنند. جالب است بدانید که در قرون گذشته، زرتشتیان اموات خود را در آن دفن می‌کردند. در دوران مختلف تاریخ، این کلیسا بار‌ها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

نخستین تعمیر در قرن ششم پس از میلاد و در سال ۶۴۲ انجام شده است که به اعتقاد مورخان این بازسازی به دستور یکی از شاهزاده‌های چین صورت گرفته است.

با توجه به اسناد تاریخی، شاهزاده‌ی چین که نامش «بافری»، بوده است، در قرن هفتم میلادی برای ملاقات با اسقف اعظم نینوا، عازم بین‌النهرین می‌شود و سپس به ارومیه سفر می‌کند. وی مدتی در کلیسا اقامت می‌کند و در این زمان دستور می‌دهد تا بخش‌هایی از آن، ترمیم شود. همچنین در سال ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی نیز علاوه بر مرمرت دوباره‌ی بنای کلیسا، برجی جدید نیز به آن افزوده شد؛ تعمیرات و بازسازی‌ها و افزودن بخش‌های مختلف در این کلیسا طی دوران مختلف باعث شده تا در عصر حاضر، این میراث ارزشمند تاریخی، شکل‌های ناهمگونی پیدا کند. البته ناگفته نماند که تا اواخر قرن ۱۹ میلادی نمای ظاهری کلیسا بسیار ساده بود؛ ولی پس از ورود زرتشتیان روسیه، تغییراتی اساسی در آن انجام شد و ساختمان پس از تعمیر و بازسازی، به سبک گنبد‌های روسی ساخته شد. بیشتر ساختمان‌های کلیسای ننه مریم و همچنین قسمت قدیمی این بنای مذهبی، در بخش شمالی صحن قرار گرفته است.

در دو قسمت چپ و راست دالان ورودی کلیسا، دو دهلیز با سنگ قبر‌هایی که روی آن‌ها متنی حک شده است، مشاهده می‌شود که به نظر می‌رسد در گذشته محل دفن روحانیون مسیحی بوده است؛ این در حالی است که سنگ قبری که اکنون در این محل وجود دارد، مدفن سه نفر از رهبران کلیسا و نیز مبلغان کلیسای ارتدوکس روسیه است. سازندگان این بنا، در بخش راست محراب، دالانی تنگ و کوتاه را ایجاد کرده‌اند که در دیوار سمت راست آن، یک اجاق دیواری قرار گرفته است. اجاقی که از آن در طبخ نان مقدس، استفاده می‌شد. درست در مجاورت این اجاق دیواری، یک حوضچه‌ی سنگی نیز در داخل دیوار تعبیه شده است که در آن کودکان را غسل تعمید می‌دادند.

پشت بام کلیسا نیز دستخوش تغییراتی شده است که طی قرون مختلف بر ساختمان کلیسا انجام شده است. این بخش از کلیسا امروزه به صورت شیروانی پوشیده شده که قطعا با معماری اصلی ساختمان، متناسب نیست. بد نیست بدانید که کلیسای ننه مریم، یکی از بنا‌های سنگی در استان آذربایجان غربی است که کلیه‌ی دیوار‌ها و سقف آن را استفاده از سنگ‌های نامنظم و به روشی کاملا استادانه بسیار محکم احداث کرده‌اند. به طور کلی کلیسا از دو بخش تشکیل شده است.

بخش اول ورودی، سالن نیایش، محراب و اتاق‌های پیرامون آن است. بخش دوم نیز سالن دیگری است که به موازات سالن نخست و اتاقک‌هایی که به قسمت پشت محراب راه دارد، قرار گرفته است. داخل کلیسا می‌توان شاهد نقاشی، کوبلن‌دوزی، تابلوی منبت‌کاری و شمع‌هایی بود که تمامی آن‌ها مسیح (ع) را در حالت‌های مختلفی به تصویر کشیده است.