آثار فقر و تهیدستی در کلام امام علی (ع)

باشگاه خبرنگاران جوان: امام علی (علیه السلام) فرمودند: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْکْبَرُ. فقر مرگ بزرگ‌تر است. شرح و تفسیر حکمت ۱۶۳ نهج البلاغه امام علی (علیه السلام) در این گفتار کوتاه و حکیمانه به آثار زیانبار فقر و تهى دسته اشاره کرده مى فرماید: «فقر مرگ بزرگ‌تر است»، (الْفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْکْبَرُ). در مورد نکوهش فقر در همین کلمات قصار تعبیرات متعددى دیده مى شود، از جمله در حکمت ۳ آمده بود: «وَالْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِینَ عَنْ حُجَّتِهِ، فقر، انسان هوشمند را از بیان دلیل و حجت خود گنگ مى سازد»؛ و در حکمت ۵۶ آمده بود: «وَالْفَقْرُ فِى الْوَطَنِ غُرْبَةٌ، فقیر حتى در وطنش غریب است»؛ و در حکمت ۳۱۹ مى خوانیم: «فَإنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدّینِ! مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِیَةٌ لِلْمَقْتِ، فقر سبب نقصان دین و مشوش شدن عقل و جلب کینه مى گردد»؛ و در حکمت ۳۷۲ آمده است: «إذا بَخِلَ الْغَنِىُّ بِمَعْرُوفِهِ باعَ الْفَقیرُ آخِرَتَهُ بِدُنْیاهُ، هرگاه اغنیا از کمک به دیگران بخل بورزند فقرا آخرت خود را به دنیایشان مى فروشند». از مجموع این کلمات حکیمانه با سایر روایاتى که از رسول خدا و ائمه هدى (علیهم السلام) به ما رسیده به خوبى استفاده مى شود که اسلام براى مسئله فقرزدایى اهمیت بسیار قائل است. در حدیث معروف رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) که در کتاب کافى آمده است مى خوانیم: «کادَ الْفَقْرُ أنْ یَکُونَ کُفْراً، نزدیک است که فقر انسان را به مرحله کفر برساند». دلیل همه این است که فقر زمینه انواع انحرافات عقیدتى و اخلاقى را به ویژه در وجود افراد کم ظرفیت فراهم مى سازد. بسیار دیده شده است که افراد فقیر کلمات کفرآمیز بر زبان جارى مى کنند و هنگامى که زن و فرزند خود را گرسنه مى بینند دست به هر کارى مى زنند، قوانین اجتماعى را مى شکنند، آداب و اخلاق انسانى را به فراموشى مى سپارند و براى رفع فقر خود هر کارى را مجاز مى شمارند و اگر شخص فقیر کم ظرفیت واقعا کافر نشود، به مرز کفر نزدیک مى گردد و حداقل رضایت به قضاى الهى را از دست مى دهد. این احتمال نیز مى رود که مراد از کفر، کفر عملى باشد که همان آلوده شدن به انواع معصیت هاست. تعبیر به «الْمَوْتُ الاَْکْبَرُ، مرگ بزرگ تر» اشاره به این است که انسان به هنگام مرگ حداقل از مشکلات این جهان آسوده مى شود در حالى که فقیرى که با فقر دست و پنجه نرم مى کند گویى پیوسته در حال جان دادن است. بنابراین همان گونه که ما به هنگام بیمارى و تهدید به مرگِ جسمانى به دنبال طبیب و درمان به هر سو مى رویم، به هنگامى که فقر دامان فرد یا جامعه را مى گیرد نیز باید براى نجات از آن تلاش و کوشش کنیم. نکته ها: فقرزدایى در تعلیمات اسلام، اسلام تنها ناظر به زندگى جاویدان آخرت نیست بلکه به زندگى آبرومند این دنیا نیز که مقدمه اى براى آن است اهتمام فوق العاده اى دارد، مسئله فقرزدایى را یکى از مهم‌ترین دستورات خود قرار داده و راه کارهاى آن را نشان داده است. از یک طرف همه را به سعى و کوشش و کسب و کار دستور مى دهد و جوان بى کار را بى منزلت مى شمرد و اداى حق کارگران و کارمندان را از مهم‌ترین واجبات مى داند، بلکه کار را از مهم‌ترین عبادات قلمداد مى کند، کارگر خسته در حال خواب را در حال عبادت مى داند تا آنجا که توجه به معیشت و زندگى مادى را کفاره مهم‌ترین گناهان ذکر مى کند. چنان که در حدیثى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَلا صَدَقَةٌ قیلَ یا رَسُولُ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الْهُمُومُ فی طَلَبِ الْمَعیشَةِ، بعضى از گناهان است که نماز و صدقه و زکات هم نمى تواند آن را جبران کند. عرض داشتند اى رسول خدا! پس چه چیز آن را جبران مى کند؟ فرمود:: به فکر معیشت و زندگى بودن و براى آن تلاش کردن». از طرف دیگر نیز به این نکته اشاره مى کند که خداوند امکانات کافى در روى زمین براى حل مشکل فقر آفریده است حداقل این است که انسان آب و زمینى در اختیار داشته باشد. اگر براى عمران و آبادى و بهره گیرى از آن تلاش کند مى تواند فقر را از خود دور سازد. چنان که در حدیث معروفى مى خوانیم: «مَنْ وَجَدَ ماء وَتُراباً ثُمّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللهُ، دور باد از رحمت خدا کسى که آب و زمینى به دست آورد و باز هم فقیر باشد». از سویى دیگر به حکومت اسلامى توصیه مى کند که مسئله فقرزدایى را در رأس کارهاى خود قرار دهد و با استفاده از زکات و خمس و انفال و مال الخراج و مبارزه با احتکار و تعیین قیمت در صورت لزوم و دعوت به ساده زیستن با فقر مبارزه کند. امروز نیز اگر جوامع اسلامى بخواهند عزت و احترام و سربلندى و استقلال خویش را باز یابند باید از طریق همکارى با یکدیگر به استفاده از تمام منابعى که خدا به صورت فراوان در اختیار آنان گذاشته است با فقر مبارزه کنند. ۲. پاسخ به یک سؤال بعضى مى گویند همان گونه که در روایات بالا و امثال آن به شدت از فقر مذمت شده و حتى فقر مایه روسیاهى در دو جهان شمرده شده است: «اَلْفَقْرُ سَوادُ الْوَجْهِ فِى الدّارَیْنِ» در پاره اى از روایات نیز از فقر مدح بلیغى شده، از جمله پیامبر (صلى الله علیه وآله) فرمود:: «الْفَقْرُ فَخْری وَبِهِ أفْتَخِرُ» و حتى قرآن مجید همه افراد را مخاطب ساخته مى گوید: «(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ)، اى مردم شما همگى نیازمند به خدایید». ولى جواب آن روشن است، زیرا آنچه مایه افتخار انسان است فقر الى الله است نه فقر در برابر انسان‌ها و به بیان دیگر: فخر و افتخار این است که انسان خداوند را منبع تمام خیرات بداند و خود را در همه چیز‌ها نیازمند او بشمارد و با امکاناتى که خدا به او داده است از مواهب الهى بهره گیرد. این احتمال نیز هست که منظور از فقر همان زندگى ساده و زاهدانه است که بعضى آن را فقر مى پندارند ولى انبیا و اولیا به چنین زندگى افتخار مى کردند همان گونه که مولاى ما على (علیه السلام) به لباس و غذاى بسیار ساده افتخار مى کرد.