مجازات تهمت و افتراء به دیگران چیست؟

سرویس سبک زندگی فردا؛ مرجان رضازاده: هر کدام از ما در زندگی روزمره‌ٔ خود رفتارهایی انجام می‌دهیم که به نظر خودمان کم اهمیت است و هیچ تبعاتی برای ما نخواهد داشت. اما بسیاری از اعمال ما برخلاف تصورمان از دیدِ آگاهِ قانونگذار دور نمانده و مورد توجه قرار گرفته و برای آن جرم انگاری شده است. معمولا در ذهنیت اغلب افراد، آنچه به زبان می‌آوریم ناپایدار و بی اهمیت است. اما همین امور ممکن است برای ما پیامدهایی داشته باشد که در این یادداشت سعی داریم به آن بپردازیم.

تهمت یا افتراء در قانون

قانونگذار تهمت یا افتراء را به دو دسته تقسیم کرده است. یک دسته در حوزه‌ٔ کلام و دسته‌ٔ دیگر در حوزه‌ٔ رفتار. افتراء یا لفظی است یا عملی.

افتراء لفظی

افتراء لفظی به عبارات و کلامی گفته می‌شود که از زبانِ ما خارج می‌شود یا به صورت مکتوب و حالت‌های مختلفِ دیگر، عملی را به فردی نسبت می‌دهد. در این خصوص ماده‌ٔ ۶۹۷ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد: «هر کس به وسیله‌ٔ اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله‌ٔ دیگر به کسی امری را صریحا نسبت دهد یا آن‌ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می‌شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی که موجب حد است به یک ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق یا یکی از آن‌ها حسب مورد محکوم خواهد شد».

از نحوه‌ٔ بیان ماده مشخص است که قانونگذار در نوعِ نسبت دادن عمل به فرد، نسبت دادن را به شیوه‌ٔ خاصی محدود نکرده است. ذکر عبارت «هر وسیله‌ٔ دیگر» نشان می‌دهد که آنچه اهمیت دارد، نسبت دادنِ یک عمل است که در قانون جرم باشد. نکته‌ٔ دیگر این است که نسبت دادن عمل باید به صورت صریح باشد. یعنی کاملا روشن و مشخص باشد که فرد قصد نسبت دادن یک جرم را به دیگری دارد. اگر فرد بتواند ثابت کند که آنچه نسبت می‌دهد، درست است و طرف مقابل مرتکبِ جرم شده است، وقوع جرم افتراء منتفی است.

در تبصره‌ٔ این ماده درج شده که در مواردی که انتشار آن امر اشاعه‌ٔ فحشا محسوب شود، هر چند فرد بتواند صحت اسناد را ثابت کند، به مجازاتِ افترا محکوم می‌شود. یعنی به دلیل اشاعه ٔ فحشا فرد مجازات افترا را تحمل خواهد کرد اگر چه ثابت شود طرف مقابل مرتکب جرم شده است.

افتراء عملی

انجام رفتارهایی که جرمی را به فردی نسبت دهد، افتراء عملی است. ماده‌ٔ ۶۹۹ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند «هر کس عالما عامدا به قصد متهم نمودن دیگری آلات و ادوات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او می‌گردد، بدون اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به اوست بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گردد، پس از صدور قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص، مرتکب به حبس از ۶ ماه تا ۳ سال و یا تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می‌شود».

در انجام جرم ِ افترای عملی آنچه اهمیت دارد، داشتن قصد و عمد است. فرد باید قصد نسبت دادن جرم را به دیگری داشته باشد. و از طرف ِ دیگر فرد مقابل نداند که او مرتکب این اعمال شده تا جرم را به او نسبت دهد. این یک جرم مقید است. بر اساس آنچه قانونگذار مقرر کرده نسبت دادن جرم از طریق افترای عملی، فرد مورد تعقیب قرار بگیرد و در مورد او قرار منع تعقیب یا حکم برائت صادر شود تا بتوان او را مرتکب جرم مذکور در ماده دانست. بنابراین اگر فرد صرفا اعمالی انجام دهد که منجر به نسبت دادن جرم به دیگری شود اما منجر به تعقیب فرد مقابل نشود یا اینکه تعقیب شود اما تعقیب نسبت به او موقوف یا حکم برائت برای او صادر نشود، جرم افترای عملی واقع نشده است.

هجو افراد

هجو بیان مطالب توهین آمیز در قالب طنز و ادبیات است. در ماده‌ٔ ۷۰۰ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی آمده است که «هر کس با نظم و نثر یا به صورت کتبی یا شفاهی کسی را هجو کند و یا هجویه را منتشر نماید به حبس از ۱ تا ۶ ماه محکوم می‌شود». برای ارتکاب جرم صرف بیان مطالب به صورت نظم و نثر کافیست و تفاوتی در کتبی یا شفاهی بودن آن نیست.

توهین

توهین از جمله جرایم زبانی است که فقط در خصوص افراد زنده قابل ارتکاب است. قانونگذار این عمل را در فصل پانزدهم قانون مجازات اسلامی تحت عنوان هتک حرمت اشخاص جرم انگاری نموده است. ماده ۶۰۸ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی مقرر نموده است که «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه و یا پنجاه هزار ریال تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود». جرم مقرر در این ماده به عنوان توهین ساده شناخته می‌شود.

قانونگذار در بیان این جرم بسیار با مسامحه و ساده انگاری عمل کرده و به همین دلیل شرط خاصی برای نوع توهین قید نشده. صرف فحش و رکیک بودن الفاظ برای صدق توهین کافیست. در خصوص «قذف» که در ماده به آن اشاره شده، در ادامه صحبت خواهیم کرد.

نوع دیگری از توهین که به توهین مشدد معروف است در ماده‌ٔ ۶۰۹ همین قانون اینطور بیان شده : «هر کس با توجه به سِمَتِ یکی از روسای سه قوه یا معاونان رییس جمهور یا وزرا یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین نماید، به ۳ تا ۶ ماه حبس و یا تا ۷۴ ضربه شلاق و یا پنجاه و پنج هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود».

این نوع توهین نسبت به جرم مذکور در ماده‌ٔ قبل مشدد است چون بر خلاق توهین ساده که می‌تواند نسبت به تمام افراد ارتکاب یابد، فقط در مورد افراد خاصی که در ماده منحصر شده است، رخ می‌دهد. شرط تحقق جرم این است که توهین در زمان انجام وظیفه‌ٔ این افراد یا به دلیل انجام وظیفه باشد. به طور مثال توهین به یک قاضی دیوان محاسبات در خارج از ساعت اداری و در یک دعوای خانوادگی، توهین ساده است. چون این توهین نه به سبب انجام وظیفه نه در زمان انجام وظیفه است.

قذف

نوعی از توهین که در دسته‌ٔ جرایم حدی قرار می‌گیرد، قذف نامیده می‌شود. حد مجازاتی است که موجب، نوع و میزان آن در شرع مقرر شده و قابل تغییر نیست. قذف بر اساس ماده ۲۴۵ قانون مجازات اسلامی، نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر است هر چند مُرده باشد. مجازات قذف بر اساس ماده‌ٔ ۲۵۰ این قانون ۸۰ ضربه شلاق است.

عدم آگاهی ما نسبت به قانون ممکن است از اعمال ساده‌ٔ ما درگیری‌های قضایی بسازد، با کنترل خشم و عصبانیت و آگاهی به قانون و حقوق خود، سعی کنیم رفتار بهتری داشته باشیم تا با آرامش بیشتری زندگی کنیم.