همه آنچه که درباره «مهريه» بايد بدانيد

سرویس سبک زندگی فردا؛ مرجان رضا‌زاده: آنچه در طول سالیان طولانی با آمدن نام ازدواج به ذهن متبادر می‌شود، مهریه و مسائل مربوط به آن است. مهریه نشانگر مهر و محبت مرد نسبت به زن است و دراین پیوند عاطفی یک نقش فرعی دارد. آنچه از اهمیت برخوردار است برقراری یک پیوند عمیق بین دو انسان است. ازدواج یک قرارداد مالی نیست. اما در سال‌های اخیر مهریه در آن نقش مهمی پیدا کرده و به همین دلیل در نظام حقوقی بیشتر با آن سر و کار داریم. بهتر است با توجه به نقش امروزی مهریه، کمی بیشتر در مورد آن بدانیم.

نقش مهریه در ازدواج دائم و موقت

یکی از تفاوت‌های مهم ازدواج دائم و موقت، نقش مهریه در آن‌هاست. تعیین مهریه در نکاح موقت الزامی است و عدم تعیین مهریه منجر به بطلان این ازدواج است. در حقیقت مهریه یکی از ارکان نکاح موقت است اما در نکاح دائم مهریه یکی از آثار است. عدم تعیین مهریه در نکاح دائم منجر به بطلان آن نمی‌شود، چون جایگزین‌هایی برای آن وجود دارد.

تعیین مهریه

مهریه معمولا در شرایط ضمن عقد مقرر می‌شود. مهریه را خود زوجین یا فرد دیگری می‌تواند به نمایندگی از آن‌ها تعیین کند. البته نباید فراموش کنیم که تعیین کننده‌ٔ مهریه حتما باید اهلیت داشته باشد. یعنی عاقل، بالغ و دارای قصد و رضا باشد. مهریه می‌تواند در نکاح دائم ذکر نشود. طرفین می‌توانند در این عقد شرط عدم مهر کنند. و هیچ خللی به آن وارد نیست. زوجین می‌توانند تراضی کنند که مهریه بعد از وقوع عقد نکاح تعیین شود. اگر قبل از تعیین مهریه، و قبل از وقوع نزدیکی بین زن و شوهر، یکی از آن‌ها فوت کند، زن مستحق هیچ مهری نیست. اما اگر نزدیکی پیش از تعیین مهر واقع شود، زن مستحق مهرالمثل است که در مورد آن خواهیم گفت.

چه چیز می‌تواند مهریه باشد؟

بر اساس ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی، مهریه باید مالیت داشته و قابل تملیک باشد. زوج باید مالی را به عنوان مهریه قرار دهد که متعلق به خودش باشد و اگر متعلق به شخص ثالثی است، با رضایت آن شخص مورد مهر قرار بگیرد. اگر یک مال معین موضوع مهر قرار بگیرد، لزوما باید در زمان تعیین مهریه موجود باشد. مال موقوفه نمی‌تواند مورد مهر قرار بگیرد. مهریه باید منفعت عقلایی داشته باشد. بنابراین اگر انجام عمل یا تعهدی هم دارای این ویژگی باشد، می‌تواند مورد مهر قرار بگیرد.

انواع مهریه

مهرالمسمی: مهریه‌ای که در زمان عقد مشخص شود مهرالمسمی نام دارد. مهرالمسمی توسط زوجین یا نماینده‌ٔ آن‌ها تعیین می‌شود.

مهرالمثل: مهریه‌ای که در صورت وقوع نزدیکی به زن تعلق می‌گیرد. ملاک تعیین مهرالمثل وضعیت زن است. بر اساس ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی در تعیین مهرالمثل «حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و و ضعیت او نسبت به اماثل و اقران و اقارب او و همچنین معمول محل و... در نظر گرفته می‌شود» وقوع طلاق قبل از تعیین مهر و بعد از وقوع نزدیکی، زن را مستحق دریافت مهرالمثل می‌کند.

مهرالمتعه: اگر میزان مهریه در عقد ذکر نشود و مرد قبل از تعیین مهریه و وقوع نزدیکی همسرش را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است. برخلاف مهرالمثل، مهرالمتعه متناسب با وضعیت مالی مرد تعیین می‌شود.

استحقاق زن بر مهریه

مهریه در صورتی که یک مال معین (عین معین) باشد، به محض وقوع عقد متعلق به زن است و زن می‌تواند در آن تصرف کند. حتی اگر زن بعد از گذشت مدتی مهریه‌ٔ عین معین را مطالبه کند، می‌تواند منافع آن را نیز بخواهد. بنابراصل تمام تعهدات عندالمطالبه است و باید بعد از وقوع عقد انجام شود. بنابراین مهریه باید بعد از وقوع عقد به او پرداخت شود. گاهی مهریه به صورت عندالاستطاعه تعیین می‌شود. در این حالت قدرت اجبار مرد به پرداخت مهریه از بین می‌رود. اگر مهریه عندالمطالبه باشد، زن می‌تواند از حقی که به «حق حبس» معروف است استفاده کند. در این حالت زن می‌تواند تا زمانی که مهریه را دریافت نکرده، از شوهرش تمکین نکند. اگر زن از این حق استفاده کند و دادگاه به دلیل عدم توان مالی مرد، مهریه را تقسیط کند، زن می‌تواند تا پایان پرداخت اقساط، همچنان از تمکین خودداری کند.

اگر زن مهریه را به صورت کامل دریافت کند، اما پیش از وقوع نزدیکی از همسرش جدا شود، باید نصف مهریه را به شوهر برگرداند. چون عدم وقوع نزدیکی، مانع استحقاق کامل زوجه نسبت به مهریه است. در حقیقت مالکیت زن بر مهریه متزلزل است تا زمانی‌که نزدیکی واقع شود. اگر نکاح دائم یا موقت به هر دلیلی باطل باشد، زن مستحق دریافت مهریه نیست و اگر قبلا آن را دریافت کرده باشد، شوهر می تواند آن را پس بگیرد. اگر زن از بطلان نکاح آگاه نباشد و نزدیکی رخ بدهد، بر اساس ماده ۱۰۹۹ قانون مدنی، زن استحقاق مهرالمثل دارد. در صورت وفات زوج بعد از نزدیکی، زن مستحق تمام مهریه است. در مورد فوت قبل از نزدیکی قانون ساکت است، اما طبق نظر ولی فقیه زن مستحق نصف مهریه است. اگر ازدواج پیش از نزدیکی فسخ شود، زن مستحق مهریه نیست. مگر اینکه فسخ به دلیل «عنن» مرد باشد که نصف مهریه متعلق به زن است.

پشتوانه‌ٔ حقوقی دریافت مهریه

در سال‌های گذشته شاهد شکل گیری رسم تعیین مهریه‌های سنگین بوده‌ایم. مهریه‌هایی که حتی گاهی باعث شکل‌گیری راهی برای کلاهبرداری و کسب سود و منفعت می‌شد. برای مدتی زندان‌ها رفته رفته از افرادی پر شد که در پی تشکیل خانواده و ازدواج سر از این مکان درآوردند. افرادی که به دلیل عدم دقت در تعیین میزان مهریه پس از مدتی به دلیل عدم توان مالی برای پرداخت مجبور به تحمل حبس می‌شدند. اما پس از تصویب قانون حمایت از خانواده‌ٔ جدید، اوضاع دستخوش تغییر شد. براساس ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده «هرگاه مهریه در زمان وقوع عقد تا یکصد و ده سکّه تمام بهارآزادی یا معادل آن باشد، وصول آن مشمول مقررات ماده(۲) قانون اجرای محکومیت‌های مالی است. چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج، ملاک پرداخت است. رعایت مقررات مربوط به محاسبه مهریه به نرخ روز کماکان الزامی است» یعنی با توجه به این قانون، اگر مهریه تا ۱۱۰ سکه باشد، مرد به دلیل عدم توان پرداخت مهریه حبس می‌شود. اما اگر میزان مهریه بیش از ۱۱۰ سکه باشد، موارد مذکور فقط نسبت به ۱۱۰ سکه قابل اعمال است و نسبت به مقدار بیشتر، توان مالی شوهر اهمیت دارد.

مهریه‌ٔ زن در هر زمان که مطالبه شود به نرخ روز پرداخت می‌شود. برای تعیین مهریه به نرخ روز، بانک مرکزی هر سال شاخصی از بهای کالا و خدمات تعیین می‌کند که بر این اساس نحوه‌ٔ تعیین مهریه به نرخ روز این چنین خواهد بود:

«مبلغ مهریه مقرر × عدد شاخص در سال قبل از مطالبه ÷ عدد شاخص در سال وقوع عقد = ارزش کنونی مهریه»

مهریه شاید بتواند برای زن پشتوانه‌ای در مقابل حق طلاق مرد باشد. اما نباید وسیله‌ای برای سوء استفاده قرار بگیرد. آنچه محور ازدواج است، برقراری پیوند و تشکیل خانواده‌ای سالم و به آرامش رسیدن است. با دقت در تعیین مهریه، می‌توان از تبدیل شدن آن به بحران‌های آینده، جلوگیری کرد.