شب یلدا؛ شب تولد خورشید

سرویس سبک زندگی فردا: هندوانه خریده‌اید؟ آجیل شب یلدا چطور؟ احتمالاً به این فکر می‌کنید چطور باید چند کیلو انار برای مهمان‌ها دان کنید! شب یلدا برای همه‌ی ما جذاب است؛ به‌ویژه اگر آن را کنار خانواده گذرانده باشیم. برنامه‌ی امسال‌تان چیست؟ باز هم کنار خانواده خواهید بود؟ می‌توانید برای امسال برنامه‌ی ویژه‌ای داشته باشید؛ از تنوع در خوراکی‌ها گرفته تا لباس پوشیدن و شیوه‌ی دورهم نشستن! برای این تنوع اما به اطلاعات احتیاج خواهید داشت؛ به اینکه همه‌چیز را درباره‌ی شب یلدا بدانید. ما برای این کار یک دایره‌المعارف تهیه کرده‌ایم. این مقاله را بخوانید تا نکته‌ای را برای شب یلدای امسال از قلم نینداخته باشید. در ادامه این مقاله را به نقل از بامیلو بخوانید. زمین و خورشیدی که یلدا می‌آفرینند بهتر است از اینجا شروع کنیم که چرا شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است. مدار چرخش زمین به دور خورشید را در نظر بگیرید؛ تصور کنید که این مدار تشکیل یک دایره را در فضا می‌دهد، برای آنکه تصور آن راحت باشد می‌توانید از تصویر زیر نیز کمک بگیرید. به این صفحه دایره‌البروج می‌گوییم. حالا کره‌ی زمین را در نظر بگیرید و از قطب شمال به قطب جنوب آن در ذهن خود یک خط بکشید، این خط فرضی را محور کره‌ی زمین می‌نامیم. دایره‌البروج و محور کره‌ی زمین بر یکدیگر عمود نیستند؛ به این معنی که زمین در حرکت خود به دور خورشید، کمی مایل است. همین حرکت مایل، اصلی‌ترین دلیل چرخش فصل‌ها بر روی کره‌ی خاکی است و دلیل اصلی اینکه چرا در دو نیم‌کره‌ی شمالی و جنوبی زمین، فصل‌ها برعکس اتفاق می‌افتند. خوب به یلدا برسیم. اولین روز زمستان در نیم‌کره‌ی شمالی، کوتاه‌ترین روز سال است. خورشید در این روز به دید ناظران این نیم‌کره دورترین فاصله از زمین و کمترین فاصله از خط افق آسمان را دارد. اگر کمی سخت شد، دوباره به تصویر پایین نگاه کنید. در ابتدای پاییز و بهار، طول روز و شب در هر دو نیم‌کره برابر است. اما در نخستین روز زمستان که زمین کوتاه‌ترین روز خود را در طول سال تجربه می‌کند، نیم‌کره‌ی جنوبی بلندترین روز خود را دارد. پس از این روز که به‌اصطلاح انقلاب زمستانی در شمال و انقلاب تابستانی در جنوب اتفاق می‌افت،د رفته‌رفته بر طول روز در نیم‌کره‌ی شمالی افزوده می‌شود. در انقلاب زمستانی بخش شمالی، قطب شمال به سمت بیرون دایره‌البروج قرار می‌گیرد و در انقلاب تابستانی برعکس است. این دلیل اصلی این پدیده است که چرا شب یلدا بلندترین شب سال در نیم‌کره‌ی شمالی و روز بعد از آن کوتاه‌ترین روز سال است و پس از آن از طول شب کاسته و به طول روز افزوده می‌شود.

چرا می‌گوییم «شب یلدا» و «شب چله»؟ برای ما ایرانی‌ها این شب با دو نام «شب یلدا» و «شب چله» شناخته‌ شده است. اینکه چرا این شب را یلدا نامیده‌اند به همان دلیل علمی‌اش باز می‌گردد؛ به این موضوع که از روز پس از آن، طول روز و طول تابیدن خورشید بر زمین بیشتر می‌شود. یلدا در فرهنگ فارسی معین «تولد و زایش» آمده است و در لغت‌نامه‌ی دهخدا معنای «میلاد» دارد. شب یلدا، در باور ایرانیان شبی‌ است که نور بر تاریکی چیره می‌شود و خورشید دوباره زاده خواهد شد.

اینکه چرا به آن «چله» می‌گوییم نیز داستان خود را دارد. به روایت برخی این کلمه به طور خاص نشان‌گر یک دوره‌ی چهل‌روزه نیست و تنها گذشت یک دوره را حکایت می‌کند. اما برخی دیگر روایت کشف آتش از سوی «هوشنگ» را دلیل اصلی این نام‌گذاری می‌دانند. در پندار ما ایرانی‌ها، هوشنگ، نخستین پادشاهی است که بر زمین حکم رانده است. برخی دیگر هوشنگ را صفت «جمشید» می‌دانند که اتفاقاً او هم چنین جایگاهی داشته است. او کاشف آتش در ۱۰ بهمن است؛ یعنی چهل روز بعد از شب یلدا؛ دوره‌ای که به آن چله‌ی بزرگ زمستان می‌گویند. شب یلدا در باور تمدن بزرگ ایران شب یلدا در ایران و کشورهای هم‌فرهنگ و هم‌جوار جشن گرفته می‌شود. هر چند که برخی دیگر از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها نیز جشن مشابه آن را دارند اما اصل این جشن و زمان درست برگزاری آن، مربوط به تمدن ایران قدیم است. بسیاری فکر می‌کنند که این شب در نزد ایرانیان نحس بوده و تنها روز بعد از آن یعنی «خرم‌روز» جشن ‌گرفته می‌شده است اما چنین نیست. در فرهنگ ایران‌زمین هیچ‌گاه شب و روزی نحس و بدیُمن خوانده نشده است؛ آن‌چنانکه این شب، شب مهمانی‌ها و قصه‌گویی‌ها و پایکوبی‌های آنان بوده است.

تصور بسیاری نیز بر این است که شب یلدا از سنن آیینی زرتشتیان عزیز است؛ اینطور هم نیست. گرامی‌داشت شب یلدا و روز پس از آن، خرم‌روز، مدت‌ها پیش از ظهور زرتشت در ایران، احتمالاً از زمان آیین مهرپرستی، در ایران رواج داشته است. آنها این شب را شب تولد الهه‌ی مهر، میترا، می‌دانستند که برای جشن گرفتن آن گرد آتش جمع می‌شدند. «میزد» می‌دادند و خوان‌های خود را به روی میهمانان می‌گستردند. میزد، ولیمه‌ای بوده است مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا که در آیین‌های باستانی بر خوان(سفره) می‌گذاشتند. در شب یلدا چه کار می‌کنیم!؟ هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران مردم در این شب مانند عید نوروز در خانه‌های خود سفره پهن می‌کنند. ایرانیان قدیم بر این سفره انواع خوراکی و آلات و ادوات نیایش، آتش‌دان، عطردان و بخوردان داشتند و ایرانی‌های شکموی امروز فقط خوراکی! البته خیلی مهم نیست که چنین سفره‌ای باشد یانه، سفره از قدیم هم بهانه‌ای برای دورهم جمع شدن و تا صبح بیدار ماندن بود.

آنچه در فرهنگ قدیم ایرانی در کنار جشن و پایکوبی و شب‌زنده‌داری، مرسوم بوده است، قصه‌گویی و تعریف خاطرات بزرگترهاست. در واقع حضور بزرگترها در مراسم شب یلدا ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. هر قوم، شهر و استانی نیز برای شب یلدای خود برنامه‌ی ویژه‌ای دارد از انواع مسابقاتی که برگزار می‌شود تا درست کردن غذا و شیرینی دور هم. اگر شما هم رسم خاصی برای این شب دارید می‌توانید آن را در بخش نظرات عنوان کنید. حافظ‌خوانی و شاهنامه‌خوانی نیز از رسوم ایرانی‌ها در این شب است. هرچند که این کار از ابتدا در مراسم شب یلدا جای نداشته اما رسم خوب و دلنشینی است که توانسته است جای پای خود را در بین شب‌زنده‌داران یلدا محکم کند. خوراکی‌های خوشمزه‌ی شب چله برای برخی شب چله کلاً در خوراکی‌هایش تعریف می‌شود! خوراکی‌های امروزی مانند هندوانه، آجیل، پشمک، شیرینی و سایر تنقلات که جای کشمش، سنجد، گندم‌برشته، انگور و سایر خوردنی‌های سنتی را گرفته‌اند.‌ میوه‌های قرمز این شب مانند انار، هندوانه و لبو، نشان شور زندگی و نمایندگان خورشیدند و میوه‎‌های پر از دانه نیز به نشان برکت و حاصل‌خیزی‌ بر سفره گذاشته می‌شوند.

البته هر کدام از شهرها و اقوام مختلف رسوم مختلفی برای این شب دارند و خوراکی‌های متفاوتی آماده می‌کنند. از دلمه در خطه‌ی کردستان به عنوان شام گرفته تا درست کردن آوکونوس در شمال کشور که همگی شیرینی و زیبایی خود را دارند. بسیاری هم شام اصلی این شب را سبزی‌پلو و ماهی می‌دانند. آجیل این شب را از قدیم شیرین می‌چیده‌اند؛ ترکیبی از میوه‌های خشک و شیرین تا بادام و گردو که ترکیب گرمی و سردی است. راستش را بخواهید مهم نیست که شام چه می‌خورید و یا چه تنقلاتی فراهم می‌کنید، از کلم‌پلوی شیرازی تا ماهی و لوبیاپلو و خاگینه‌ی خرما، همه‌چیز مُجاز است اما اصل این است که خوش باشید و «آخشیج» بخورید! آخشیج یعنی «ضد»؛ یعنی هم گرمی بخورید و هم سردی، تا روز بعد یعنی خرم‌روز سرحال و شاد باشید و دچار دردسر نشوید! شب یلدا چه اتفاقات مهمی افتاده است؟ از رسومات شب یلدا و کارهایی که در این شب می‌کنیم، بگذریم. اینکه بدانید در شب یلدا و خرم‌روز در دنیا اتفاقات مهمی افتاده است نیز جالب است.

ماری کوری را که یادتان هست؟ همسرش پیر کوری را چطور؟ رادیوم را دقیقاً در همین شب کشف کردند! احتمالاً عالم علم و فناوری باید خودش را مدیون شب یلدا بداند! ولی خوب اینطورها هم نیست! درست در همین شب شایعه‌ی پایان دنیا و تاریکی جهان هم‌زمان با پایان تقویم مایاها در دنیا ترس و واهمه ایجاد کرد؛ مردان علم باید برای مبارزه با چنین تفکراتی زودتر به خود بجنبند! به عالم سیاست برویم. ژنرال دوگل! همان که از بچگی اسمش را زیاد شنیدیم و در مثل‌ها هم از آن استفاده کردیم؛ او شب یلدا به ریاست‌جمهوری فرانسه رسید و ژوزف استالین، رهبر و سیاست‌مدار کمونیست شوروی در همین شب به دنیا آمد. جالب‌تر از همه‌ی اینها، هیتلر درست شب یلدا شخصاً فرماندهی کل نیروهای مسلح آلمان را به عهده گرفت. از تاریخ بلند سرزمین خودمان هم که بگوییم در ۳۰ آذرماه، دادگاه نظامی دکتر محمد مصدق را به جرم سرکوبی کودتاگران ۲۸ مرداد و سرپیچی از قبول فرمان شاه، به سه سال زندان محکوم کرد.

احتمالا میپرسید به غیر از استالین دیگر چه کسی در شب یلدا به دنیا آمده است؛ کلکسیونی از بازیگران را داریم؛ از جین فوندای مشهور امریکایی گرفته تا گوویندای هندی!

یلدا در ادبیات یلدا همان چیزی است که شعرپیشه‌ها و طنازان و رندان می‌خواهند! یک آیین پُر از نماد که می‌تواند استعاره از بسیاری از مراحل زندگی ما و قصه‌های این دنیا باشد. ادیبان هم به آن اندازه که باید از این پتانسیل شعری و احساسی استفاده کرده‌اند و شب یلدا را به بسیاری غم‌ها چون فراق یار و خرم‌روز را به صبح امید آن تشبیه کرده‌اند.

سعدی می‌سراید: هنوز با همه دردم امید درمان هست که آخری بود آخر شبان یلدا را امیرخسرو دهلوی می‌گوید: هر شبی در غم هجرت شب یلداست مرا که به سالی به جهان یک شب یلدایی هست شاعران معاصر نیز از این نغزگویی بی‌بهره نبوده‌اند؛ پروین اعتصامی می‌سراید: دور است کاروان سحر زینجا شمعی بباید این شب یلدا را اگر دوست دارید اشعار بیشتری درباره‌ی شب یلدا پیدا کنید، سایت گنجور مخزن مناسبی برای جستجوست. چرا برای عروس شب چله‌یی می‌بریم؟ از قدیم در میان ایرانیان رسم بوده است که در شب یلدا و عیدها، برای دختری که برای پسر خود نامزد کرده بودند، هدیه می‌بردند. البته شب یلدا این هدایا با تزئیناتی از خوراکی‌های این شب، همراه است. داستان این است که در قدیم دو نامزد تنها در شب‌های خاصی اجازه‌ی دیدار یکدیگر را داشته‌اند. با این کار خانواده‌ی داماد از خانواده‌ی عروس اجازه می‌گرفتند که عروس را یک شب به خانه‌ی خود ببرند تا در مراسمی که در خانه‌ی آنها برپا بود، شرکت کند. دوست دارید اسم دخترتان را «یلدا» بگذارید؟ اسم یلدا هم برای خودش داستانی دارد؛ نام دختران ایرانی با موهای مشکی و بلند! جالب است بدانید که در چند سال گذشته علاقه به انتخاب این نام در بین ایرانی‌ها بالاتر رفته است. از سال ۱۳۸۸ تا کنون «یلدا» جزو ۵۰ اسم اول است. در سال ۱۳۸۸ با ۴۲۱۹ نامگذاری، رتبه‌ی ۳۲، سال ۱۳۸۹ با ۴۱۹۸ انتخاب، رتبه‌ی ۳۱، سال ۱۳۹۰ با ۳۳۷۷ بار نامگذاری، رتبه‌ی ۴۴، سال ۱۳۹۱ با ۳۹۹۷ بار نامگذاری رتبه‌ی ۳۶ و در سال ۱۳۹۲ با ۳۵۴۲ بار انتخاب رتبه‌ی ۴۳ را به خود اختصاص داده است.