نکاتی پیرامون صله ارحام مجازی

خبرگزاری شبستان: در ایام نوروز بازار رفت و آمدها در آن گرم است و صله رحم پر رنگ‌تر از سایر روزهای سال بین اقوام و دوستان به چشم می‌خورد. با نیم نگاهی به روایات معصومین (علیهم السلام) می‌توان آثار و برکات فراوانی را برای صله رحم برشمرد. آنچنان که می‌فرمایند: «صله رحم محبّت آور است و دشمن را خوار می‌گرداند.» اما مصادیق صله رحم مورد تایید اسلام چیست؟ آیا صله رحم قاعده و قانون خاصی دارد؟ و بسیاری سؤال‌های دیگر که برای یافتن پاسخ این سؤالات با «حجت الاسلام عبدالحسین مشکانی»، رییس موسسه علوم راهبردی ادیان و جنبش‌ها (معراج) و مؤسس بنیاد معنویت و تمدن گفتگویی انجام داده‌ایم؛ مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید: با توجه به توصیه های دین اسلام صله رحم چه تأثیری بر سبک زندگی افراد و چه جایگاهی در آموزه‏ های دینی دارد؟ نخست لازم است سبک زندگی را تعریف و سپس جایگاه صله رحم در جغرافیای آن تبیین شود. واقعیت آن است سبک زندگی چنانکه برخی می‌پندارند، مشتی گزاره اخلاقی نیست که از سوی یک استاد اخلاق یا در یک کتاب اخلاقی تدریس و مطالعه شود. آنچه مقصود رهبر معظم انقلاب بود، این تعریف بی در و پیکر از سبک زندگی نیست. در نگاه ایشان سبک زندگی ساختار مشخص و نسبتی وثیق با مقوله تمدن سازی دارد. به تعبیر رهبری، سبک زندگی بخش اصلی و نرم تمدن نوین اسلامی را تشکیل می‌دهد. سبک زندگی در یک تعریف علمی و دقیق عبارت است از مجموعه ای به هم پیوسته و مرتبط با هم از الگوهای رفتاری در حوزه‏ های مختلف حیات بشری. به بیان دیگر، انسان دارای ساحات و حوزه ‏های مختلفی است - از جمله حوزه سیاست، حوزه تربیت، حوزه اقتصاد، حوزه حقوق، حوزه فرهنگ یا هر حوزه دیگری که بتوان بر اساس مبانی انسان شناختی اسلامی برای انسان تعریف کرد، و در تمام این ساحات نیازمند الگوی رفتاری است. این الگوهای رفتاری نیز باید مقرون به حجیت شرعی باشد، بنابراین، صحبت از استنباط و فقاهت به میان می‌آید. یعنی فقیه متولی استنباط و ارائه الگوهای رفتاری در تمامی حوزه های حیات بشری است. از سوی دیگر، تمدن اسلامی عبارت از مجموعه ‏ای به هم پیوسته از نظام‌های اجتماعی، مبتنی بر نظام ارزشی و بینشی است. نظام‌های اجتماعی سازنده تمدن نیز بر اساس همان ساحات مختلف حیات بشری تعریف و تدوین می‌شوند؛ نظام فرهنگی، نظام حقوقی، نظام سیاسی و ... از سوی دیگر هر نظام اجتماعی نیز متشکل از الگوهای رفتاری در حوزه همان نظام است. به طور مثال الگوهای رفتاری در حوزه اقتصاد نظام اقتصادی و الگوهای رفتاری در حوزه سیاست نظام سیاسی را می‌سازند. بر همین منوال الگوهای رفتاری در حوزه فرهنگ نیز، سازنده نظام فرهنگی هستند. نظام فرهنگی نیز دارای ساختاری چندگانه فرهنگ بنیادی، فرهنگ تخصصی و فرهنگ عمومی است. در حوزه فرهنگ عمومی، مسائل مختلفی وجود دارد، که از جمله آن‌ها مسائل مربوط به معاشرت و خانواده است. در حوزه مسائل مربوط به معاشرت و خانواده، یکی از مسائل مهم که نبض تپنده نظام خانواده و معاشرت‌های اجتماعی دینی و اسلامی است، مسئله صله رحم است. با توجه به صحبت‌هایی که بیان کردید، تأثیر عنصر صله رحم در بهبود و تعالی سبک زندگی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ با نیم نگاهی به روایات حضرات معصومین علیهم السلام می‌توان آثار و برکات فراوانی را برای صله رحم برشمرد. «صله رحم محبّت آور است و دشمن را خوار می‌گرداند.» در این کلام شریف جلب محبت و صمیمیت از آثار صله رحم شمرده شده است. زندگانی که در آن مودت و محبت حاکم باشد یقیناً سرشار از برکاتی مانند آرامش، آسایش و هم دلی خواهد بود. از دیگر آثار آرام ‏بخش صله رحم می‌توان به بخشش گناهان اشاره کرد. انسانی که خود را در درگاه الهی مورد بخشش ببیند، آرامشی روحانی بر او حاکم خواهد بود. در کتاب شریف کافی نیز آمده است که صله رحم اعمال شما را پاک می‌گرداند اموال شما را فزونی می‌بخشد بلایا را از زندگی شما دور می‌کند و حسابرسی روز جزایتان را آسان و سهل می‌گرداند و شما را از مرگ زودرس نجات می‌دهد. این موارد تمامی اسباب آسایش و آرامش دنیوی و اخروی است که بر صله رحم بار شده است. در واقع خداوندگار عالم علاوه بر آثار اخروی که برای صله رحم قرار داده است، آثار تکوینی دنیوی نیز در آن قرار داده است که خواه ناخواه به دست انسان می‌رسد. یعنی این که می‌گوییم آثار تکوینی است یعنی حتماً و حتماً اتفاق می‌افتد. بسیاری از آثار دنیوی که خداوند بدان وعده داده است از این سنخ آثار هستند و مستقیماً در زندگی انسان‌ها جاری می‌شود. البته روایات درباره آثار تکوینی و دنیوی صله رحم به این موارد اکتفا نکرده‌اند و موارد بسیار دیگری را نیز برشمرده‌اند که به صورت مستقیم بر سبک زندگی خانوادگی و اجتماعی انسان‌ها اثر می‌گذارد. در روایت شریف دیگری خوش خلقی را از آثار وضعی صله رحم برشمرده است. ببینید اگر محبت و مودت و خوش خلقی و آرامش بر خانواده ای و جامعه ای حاکم باشد، این مسئله موجب پیدایش یک زندگی آرمانی و تیپ ایده آل برای آن خانواده و جامعه است. در واقع بر اساس متون دینی ما یکی از عواملی که آسایش و آرامش و مودت و محبت را به خانواده تزریق می‌کند و رزق آن‌ها می‌گرداند و بر مال آن‌ها می‌افزاید و عمرشان را طولانی می‌کند صله رحم است. علاوه بر این حتی صله رحم باعث ارتباطی آسمانی و نیکو با کردگار عالم نیز می‌شود چه اینکه معصوم (علیه‌السلام) فرموده است: «به راستى که صله رحم از واجبات اسلام است و خداى سبحان، امر فرموده که آن را گرامى بدارند و خداوند متعال با هر کس که صله رحم کند، رابطه برقرار می‌کند و با هر کس که قطع رحم کند، قطع رابطه می‌کند و هر کس که صله رحم را گرامى بدارد، گرامی‌اش می‌دارد.» حال اگر به صورت دقیق‌تری به این آثار نگاهی بیندازیم، خواهیم دید وقتی روایت شریف با صراحت از آثار محبت و مودت میان انسان‌ها سخن به میان می‌آورد می‌تواند این پدیده را جایگزین بسیاری از مشاوره های روان شناختی و نیز درمان‌های رایج ناآرامی‌ها و ناخرسندی‌ها، سازد؛ و این بخش مهمی از سبک زندگی امروزین انسان‌های حرمان زده پناهنده به دامان علم را تشکیل می‌دهد. از سوی دیگر اثری همچون طول عمر را برای آن برشمرده است که در واقع به فطرت جاودانه طلب انسان‌ها پاسخ می‌دهد و بسیاری از امورات زندگی آن‌ها را سامان می‌دهد. همچنین، افزایش رزق و روزی از این طریق و ورود برکت به زندگی انسان را وعده می‌دهد که بسیاری از آمال جویی‌های انسان را کنترل کرده و از آز و طمع و ... جلوگیری می‌کند. آیا صله رحم تنها با دید و بازدید محقق می‌شود یا با روش‌های دیگر از جمله تلفن و ... می‌توان صله رحم به جا آورد؟ از آنجا که صله رحم آن گونه که در روایات آمده و سنت انبیا و اوصیای الهی نیز بوده است منحصر در حضور و عرض ارادت حضوری است، و از سوی دیگر امکاناتی که در حال حاضر به وجود آمده است می‌توان این گونه نتیجه گرفت که بسیاری از آثار برشمرده شده اثر تکوینی حضور و ارادات است، چنانکه در برخی روایات، از صله رحم به زیارت تعبیر شده همچون تعبیر من زار اخوه المومن یا من زار ابواه و تعبیراتی از این دست. این تعبیرات بیانگر آن است که اصل اولی در صله رحم، حضور و ارتباط چهره به چهره است. اما این بدان معنی نیست که روش‌های دیگر هیچ جایگاهی ندارند بلکه آن‌ها نیز طیفی از صله رحم محسوب می‌شوند که در هنگام اضطرار یا به جهت ارتباطات پیوسته می‌توانند مورد بهره برداری قرار گیرند اما هرگز جایگاه طیف کامل آن که حضور و ارادت است را نخواهند گرفت. در حضور و ارادت آثار و برکاتی وجود دارد گه در تلفن و ایمیل و ... وجود ندارد. حضور، شرم حضور می‌آورد و محبت نگاه را می‌گستراند اما تلفن و ایمیل و ... این چنین نیستند. حضور، دارای روح معنوی است اما تلفن و... این چنین نیستند. حضور قلب‌ها را به هم نزدیک می‌کند احسان‌ها را دو چندان می‌کند. با توجه به اینکه امروز شبکه های اجتماعی میان کاربران و افراد جامعه جایگاه خاصی پیدا کرده و گسترش یافته‌اند، آیا ارتباطی که در این شبکه‌ها میان اقوام صورت می‌گیرد را می‌توان صله رحم قلمداد کرد؟ ببینید همان طور که گفته شد وجه کامل و اَتَم صله رحم همان حضور و ارادت است. البته فهم عرفی مردم هم همین است که حضور چیز دیگری است. حضور نشان دهنده اوج محبت و رأفت است. نشان دهنده تواضع و کرنش و در عین حال مودت و محبت خالصانه است. ولی این بدان معنا نیست که ما از مدل‌های دیگر در مواقع اضطراری یا به صورت مستمر استفاده نکنیم مهم این است که این گونه از صله رحم‌ها جایگزین حضور و ارادت نشود. نباید اجازه داد این گونه موارد توجیهی باشد برای اینکه صله رحم حضوری فراموش شود. این‌ها فقط برای رفع اضطرار خوب است ولی اگر خواستیم به آثار و برکات صله رحم دست بیابیم آن صله رحم باید حضوری خالصانه و از روی رأفت و رحمت باشد. آیا هدف از صله رحم تنها دیدار است یا اهدافی دیگری نیز باید داشته باشد؟ اینکه همه اهداف یک انسان کامل در این زندگی دنیایی، رسیدن به قرب الهی است هرگز نباید فراموش شود. یعنی نباید اخلاص و به خاطر خدا بودن اعمال را فراموش کنیم چه اینکه بسیاری از آثار تکوینی و وضعی اعمال عبادی ما دایر مدار این خلوص است و در صورت نبود این خلوص آن آثار نیز احتمالاً به صورت کامل مترتب نمی‌شود. اما این خلوص نیز می‏تواند در طیف گوناگونی مورد استفاده قرار گیرد. از نیت قرب الهی گرفته تا دست یافتن به مقام کرنش و تواضع در مقابل کسانی که خداوند بدان امر فرموده است تا بهره گیری از آثار و برکاتی که با صله رحم پیوند خورده است. از سوی دیگر این دید و بازدیدها به گونه ای اخبار از حال و احوال همدیگر، هم افزایی دانش‌های عمومی، آشنایی با مشکلات و فرصت‌های یکدیگر و ... را نیز فراهم می‌آورد. چه مشکلاتی که در همین دید و بازدیدها حل شده است و چه گره‌هایی که گشوده شده‌اند. چه وصلت های مبارکی که شکل گرفته است و ... بنابراین آثار و برکات صله رحم حضوری هرگز شامل موارد دیگر به صورت کامل نمی‌شود. درباره اثر تکوینی که فرمودید لطفاً مختصری توضیح دهید؛ یعنی اگر شخص بی‌ایمانی نیز صله رحم انجام دهد به این آثار دست پیدا می‌کند یا خیر؟ اینکه گفته شد برخی از آثاری که روایات معصومین (علیهاسلام) برشمرده‌اند از آثار تکوینی صله رحم بوده و از آن جداناشدنی است را می‌توان به برخی روایات مستدل ساخت که این امر را حتی از سوی کافر نیز دارای این آثار دانسته است. در روایت شریف می‌فرماید: «مردمى که گناهکارند و نه نیکوکار، با صله رحم، اموالشان زیاد و عمرشان طولانى می‌شود. حال اگر نیک و نیکوکار باشند، چه خواهد شد!؟» یا در روایت دیگری که شیخ در «امالی» آورده است می‌خوانیم: صله رحم، خانه‌ها را آباد و عمرها را طولانى می‌کند، هر چند صله رحم کنندگان مردمان خوبى نباشند. بنابراین این موارد آثاری است که خداوند در صله رحم قرار داده است و خواه ناخواه زندگی ما را دربرخواهد گرفت.