تعدد مراجع تقلید، برگ برنده­‌ جهان تشیع است

به گزارش خبرنگار مهر ، ماهنامه گزارش در شماره ۲۷۵ خود مصاحبهای با سید هادی طباطبایی انجام داده است. طباطبایی نویسنده کتاب فقیهان و انقلاب ایران است که اواخر سال ۹۵ منتشر شد و مورد استقبال قرار گرفت و اینک به چاپ چهارم رسیده است. وی اخیراً کتابی را با محوریت مباحث روشنفکری به رشته تحریر در آورده است. کتاب حدیث نواندیشان دینی که در زمان نمایشگاه کتاب امسال منتشر شد، اینک به چاپ دوم رسیده است. این کتاب متکفل بحث از آراء سه تن از نواندیشان دینی است که پس از عبدالکریم سروش پا به عرصه اندیشه ورزی گذاشته اند. حامد فرجی به عنوان مصاحبه کننده در خصوص هر دو کتاب از نویسنده آن پرسش کرده است. وی در قسمت نخست از پرسشها پیرامون کتاب فقیهان و انقلاب ایران، از نویسنده پرسیده است که آن دغدغه هایی که مراجع عظام تقلید تا پیش از انقلاب اسلامی داشته اند آیا هنوز هم وجود دارد؟ و منش فقهای ما آیا پس از برقراری انقلاب، دگرگون شده است؟

طباطبایی در پاسخ به چند نکته اشاره کرده است. اول اینکه ما در زمانهای زیست می کنیم که کاریزماها در هم شکسته است. کارل مارکس زمانی گفته بود که در دنیای جدید هر چه که سخت و استوار است، دود می شود و به هوا می رود. یکی از این امور سخت و صلب، کاریزماهایی بود که بر گِرد برخی افراد تنیده شده بود. به عنوان مثال، پدر یک خانواده یا معلم یک مدرسه، دیگر به مانند سابق از اقتدار و کاریزما برخوردار نیستند. این از اقتضائات جهان مدرن است. در برخی از کشورها، حتی نحوه رفتاری با معلمان را آموزش می دهند تا دانش آموزان، هیچ گونه ترس و واهمه ای از معلم خود نداشته باشند. این در هم شکستن کاریزماها، همه گیر است و از لوازم حتمی جهان مدرن است.

روحانیت نیز از این امر مستثنی نمانده و آن اقتدار و کاریزمای سابقش را از دست داده است. نکته دیگری در مواجهه با رفتارهای سیاسی مراجع این است که نباید مرجعیت را مختص در مراجعی دانست که شهرت عمومی یافته اند. برخی دیگر از مراجع نیز هستند که اگر چه چندان رسانه ای نیستند اما منش سیاسی متفاوتی را برگزیده اند و اعتراض‌های صریحی را به برخی از بی عدالتی ها انجام دادهاند. همچنین به این نکته نیز باید توجه داد که مراجع عظام تقلید، عموماً بر روی ظواهر دین حساسیت مضاعفی دارند و بر آن اصرار بیشتری دارند. همین امر سبب شده از آنجا که حفظ ظواهر عمدتاً در کشور ما مراعات می شود، کمتر نیز اعتراض صریحی از بیوت مراجع به گوش می رسد.

طباطبایی همچنین گفته است که استنباط فقها نیز یکسان نبوده و هر کدام رویه سیاسی متفاوتی را برگزیده اند. وی همچنین به روحیات متفاوت فقها نیز اشاره کرده است و در قسمتی از این گفتگو با مدد گرفتن از ایده یکی از روانشناسان انگلیسی که به تفکیک میان روحیات مختلف انسان ها می پردازد این گونه عنوان کرده است که: سنخهای روانی متفاوت، هرگاه با تعالیم و مجموعه ای از احکام دینی مواجهه می شوند، رنگ و لعابِ روحیه خود را بر احکام دینی می زنند. اساساً انسانها در مواجهه با احکام دینی نیز، آموزه هایی که با منش روحی شان سازگارتر است را بیشتر می پسندند و بر آن اصرار بیشتر می ورزند.

فرض بفرمائید کسانی را که از لحاظ روانشناختی برون گرا هستند، متدینانی اهل شور و نشاط ظاهری و بیرونی هستند. اینها افرادی هستند که می خواهند با استفاده از تدیّن، وضع عالم و آدم را تغییر دهند. اغلب متدینانِ انقلابی این گونه اند. اما افراد دیگری نیز هستند که روحیات درون گرا دارند. این افراد، در مواجهه با آموزه های دینی، آنچه را که با روانشان سازگارتر است بر می گزینند و از این طریق به خدا تقرّب می جویند. فی المثل زهد و ریاضت را بیش از فعالیتهای اجتماعی و اصلاح امور جامعه می پسندند. اگر این سِنخهای مختلف روانی را بپذیریم، می باید گفت که سنخ روانی مراجع عظام نیز بعضاً با یکدیگر متفاوت است.

وی سپس از مصطفی ملکیان سخنی را نقل می کند که گفته است: فکر می کنید اگر امام خمینی، ۱۰ جلسه درس تشکیل می داد، می توانست علامه طباطبایی را انقلابی کند تا بریزد، بگیرد، ببندد، انقلاب کند و رژیمی را عوض کند؟ این کار شدنی نبود. امام توان و سنخ روانی خاصی داشت و علامه سنخ روانی دیگری داشت. وی از همین جا نتیجه گرفته است که سنخ روانی هر کدام از این مراجع نیز در مواجهه با فعالیتهای سیاسی و انقلابی متفاوت بوده است. برخی روحیه مبارزات اجتماعی داشته اند و برخی چنین روحیاتی را نداشتند. طباطبایی بر همین مبنا عنوان کرده است که: این البته یکی از برگهای برنده جهان تشیع است که تعدد مراجع، می تواند مطابق با سنخهای مختلف روحی نیز باشد. به عنوان مثال افرادی که روحیه و منش عرفانی را مایلند، می توانند از مراجعی تبعیّت کنند که بر اینگونه سلوک رضایت دارند. افرادی که دل به دستاوردهای دنیای مدرن می دهند، می توانند مراجعی را بیابند که با دنیای جدید موافقت بیشتری دارند و احکام خود را از آنها دریافت کنند و قس علی هذا.

در ادامه این مصاحبه، پرسشهایی نیز در خصوص کتاب حدیث نواندیشان دینی مطرح شده و موقعیت روشنفکران دینی امروز مورد بررسی قرار گرفته است.