حقیقت استغفار از دیدگاه آیت‌الله بهجت(ره)

کیهان: بهره‌گیری از رهنمودهای عالمان عامل و ربانی، می‌تواند یارای بزرگی برای عباد الرحمن در سیر و سلوک الی‌الله باشد. مسیر عبودیت پروردگار متعال با مراحل و منازل مختلفی همراه است که برخورداری و توجه شایسته به توصیه‌ها و سفارش‌های عارفان راه یافته و وارسته، سالک را به سر منزل مقصود می‌رساند و به ساحت جمال و جلال الهی وارد می‌سازد. آیت‌الله العظمی بهجت، آن عالم ربانى، فقیه عالیقدر و عارف روشن ضمیر که بخش مهمى از عمر با برکت خود را در نجف اشرف و در جوار حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام سپرى کرد و از مرتبه معنوى و معرفتى سیّد‌العرفاء المتألهّین، آیت‌اللّه سیدعلى آقا قاضى طباطبایی و مکتب فقهى و اصولى آیت‌اللّه محقق غروى اصفهانى و دیگر فقیهان و بزرگان حوزه‌هاى علمیه نجف اشرف و قم بهره‌ها برد، در طول نزدیک به یک قرن عمر با برکتش، نفوس مستعده و علاقمندان به سلوک عرفانى و عاشقانِ معنویّت و اخلاق را از مکتب اهل‌البیت علیهم‌السلام بهره‌مند و شاگردانى فاضل و مهذب تربیت کرد. فقها و بزرگان، رحلت آن عارف وارسته و گوهر نایاب را ثلمه‌اى بزرگ و جبران‌ناپذیر براى عالم اسلام و ضایعه‌اى سنگین براى حوزه‌هاى علمیه دانستند. زندگى مؤمنانه و عارفانه و بیانات بیدارگر او در قلوب مشتاقان مکتب اهل بیت علیهم‌السلام اثر عمیقى داشت. در هفتمین سالگرد ارتحال آن عبد صالح خدا و عارف وارسته و بلند مرتبه که مصادف با 27 اردیبهشت است، گوشه‌هایی از نکات، توصیه‌ها و بیانات ایشان که توسط دفتر معظم‌له به روزنامه ارسال شده است، تقدیم علاقمندان می‌شود. خداوند متعال زندگی انسان را با بایدها و نبایدهایی آمیخته و بدین‌وسیله او را برای رسیدن به هدف والای آفرینش یاری کرده است. اگر کسی توفیق این را بیابد که از یک سو به قوانین الهی و از سوی دیگر به اعمال خود بنگرد، برایش روشن می‌شود که بین آنچه که هست و آنچه که باید باشد، راه بسیار است. کسی که چنین بینشی به کردار خود داشته باشد، در پی آن می‌افتد که چاره‌ای برای این کوتاهی‌ها بیابد. رحمت خداوند متعال چنان بی‌انتهاست که راه را برای هیچ‌یک از بندگان خود نبسته و بدکردارترین آنان را نیز از رحمت خود مأیوس نکرده است. هر انسانی، در هر جایگاهی، فرصت بازگشت دارد و این بازگشت همان توبه است. امام سجاد علیه‌السلام در مناجات خویش با خداوند چنین می‌گوید: «إِلهی أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبَادِکَ بَاباً إِلَى عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَهًْ فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً فَمَا عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبَابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؛ خدایا، تو همان کسی هستی که دری برای بندگانت به‌سوی عفو خود گشودی و آن را توبه نام نهادی و گفتی: به‌سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای نصوح. پس اکنون چه عذری دارد کسی که پس از باز شدن این در، وارد آن نمی‌شود؟». اولین قدم توبه براساس روایات، اولین و اساسی‌ترین گام برای توبه، پشیمانی است. حضرت آیت‌الله بهجت در پاسخ به این سؤال که آیا برای استغفار همان گفتن «استغفرالله» کافی است، می‌فرمود: «استغفار، از توبه است، هر چه مفید این مطلب باشد، ظاهراً [کافی است]؛ همان عزم. «کفی بِالنَّدَمِ توبةً». [اگر] راستی‌راستی نادم باشد، به‌حسب ظاهر، تائب است. اظهارش به استغفار است و به اتوب‌الی‌الله». پشیمانی از گناه‌ها و کوتاهی‌ها اولین گام برای توبه به درگاه خداوند متعال است. کسی که هنوز از گناه خود غافل است یا آنکه از بدی‌های خود احساس ناراحتی نمی‌کند، چگونه می‌تواند به‌سوی خدا برگردد و از او طلب بخشش کند. توبه پس از ندامت و پشیمانی تحقق می‌یابد، ولی پس از تحقق توبه، پایداری در آن نیز بسیار مهم است؛ چنانکه از امام صادق(ع) درباره معنای توبۀ نصوح چنین آمده: «هو الذَّنبُ الّذی لا یَعودُ فیه أبداً؛ توبه نصوح، گناهی است که هرگز به آن برنمی‌گردد». استغفار هم به‌معنای طلب بخشش است و از حالت توبه ناشی می‌شود و چنانکه آیت‌الله بهجت(ره) می‌فرمود، اظهار توبه به استغفار و به «اتوبُ‌الی‌الله» گفتن است. دوای دردها یکی از اموری که ما را به توبه و استغفار تشویق می‌کند، دانستن این مطلب است که همۀ‌ گرفتاری‌های ما از رفتارهای نادرست خودمان سرچشمه می‌گیرد. بر این اساس است که اولیای الهی، در جایگاه‌های گوناگون و برای برطرف شدن مصیبت‌های مختلف، توصیه به استغفار می‌کردند. حضرت آیت‌الله بهجت می‌فرمود: «حوادثی که اتفاق می‌افتد، نتیجه کارهای ماست که بر سر ما می‌آید: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ؛ هر مصیبتی به شما می‌رسد، به‌واسطه اعمال شماست». آیا نباید به فکر باشیم و از گناهان گذشته که باعث این همه بلاها و مصیبت‌ها شده است، توبه کنیم؟ ولی ما توبه نمی‌کنیم، چون کارهای خود را بد نمی‌دانیم». ایشان بارها به کسانی که از ایشان دستورالعملی برای پیشرفت در راه خدا و نیز برای رهایی از مشکلات می‌خواستند، به استغفار توصیه می‌کردند و این روایت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را یاد‌آور می‌شدند که: «لا أُخْبِرُکُم بِدائِکُم و دَوائِکم؟ داؤُکُم الذّنوبُ و دَواؤُکُم الإستغفار؛ آیا شما را به دردتان و دوایتان خبر ندهم؟ درد شما گناهان است و دوای شما استغفار». اما نباید فراموش کرد که این استغفار، نباید تنها وردی زبانی باشد، بلکه باید از قلبی تائب از گناه و مشتاق به رحمت خدا سرچشمه بگیرد، وگرنه نباید انتظار گشایش و رهایی داشت. حضرت آیت‌الله بهجت قدس‌سره می‌فرمود: «کلمه «أستغفرالله» را تا می‌توانید از روی اعتقاد کامل، صمیمانه، با التزام به لوازم حقیقیۀ معلومه‌اش، تکرار نمائید». لازمه توبه حقیقی، در روایات معصومین علیهم‌السلام به‌روشنی بیان شده است؛ اموری مانند پشیمانی، تصمیم بر بازنگشتن به‌ گناه، پرداخت حقوق مردم و نیز حقوق واجب الهی، مانند قضای نمازها و روزه‌هایی که ترک شده است و.... برکات استغفار قرآن کریم از قول حضرت نوح(ع) چنین می‌فرماید: «به درگاه پروردگارتان استغفار کنید، او بسیار آمرزنده است. [استغفار کنید] تا باران را پی‌درپی بر شما فرو فرستد و شما را با اموال و فرزندان یاری نماید و برایتان باغ‌هایی قرار دهد و برایتان نهرهایی فراهم آورد». حضرت آیت‌الله بهجت با یاد‌آوری این مطلب، توصیه به کثرتِ استغفار داشت، تا آنجاکه به کسی که در پی رهایی از گرفتاری‌هایی در زمینه اشتغال و ازدواج بود،‌ چنین فرموده بود: «زیاد از روی اعتقاد کامل بگوئید: «أستغفرالله». هیچ چیز شما را منصرف نکند غیراز ضروریات و واجبات تا کلیه ابتلائات رفع شود، بلکه بعد از رفع آنها هم بگوئید، برای اینکه امثال آنها پیش نیاید و اگر دیدید رفع نشد، بدانید یا ادامه نداده‌اید یا آنکه با اعتقاد کامل نگفته‌اید». توبه و فرج امام عصر(ع) یکی از برکات بسیار مهم توبه و استغفار، ارتباط یافتن با امام زمان(ع) است. بنا بر فرمایش بزرگان، کسی که وجودش از بدی‌ها پیراسته شود و به زیور عبادت و بندگی خداوند آراسته گردد، گویا در درون خویش امام زمان خود را یاری کرده است. از این روست که پاکان و اولیای خداوند به کسانی که طالب دیدار یار هستند، به این مضمون سفارش می‌کنند که: آئینه شو جمال پری طلعتان طلب جاروب کن تو خانه سپس مهمان طلب در کلمات بزرگانی چون آیت‌الله بهجت درباره ارتباط با ولی عصر ارواحناله‌الفداء دو مطلب مورد توجه است؛ دعا و تضرع برای ظهور امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه و آماده‌سازی خود برای یاری آن‌ حضرت و هر دو مطلب، نیازمند دوری از گناهان و توبه است. کسی که از وجود شریف آن حضرت غافل نباشد، متوجه است که در دوران غیبت، رنج‌ها و اندوه‌های فراوانی متوجه آن حضرت است و به همین دلیل برای تعجیل در ظهور ایشان دست به دعا برمی‌دارد، ولی بنا بر فرمایش بزرگان، در این دعا نمی‌توان به لفّاظی و ظاهرسازی اکتفا کرد. آیت‌الله بهجت می‌فرمود: «باید دعا را با شرایط آن کرد و توبه از گناهان از جمله شرایط دعاست؛ چنانکه فرموده‌اند: «دُعآءُ التائِبِ مُسْتَجابٌ؛ دعای شخصی که توبه کند، اجابت می‌گردد»؛ نه اینکه برای تعجیل فرج دعا کنیم و کارهایمان برای تبعید (دورکردن) و تأجیل (به‌تأخیر انداختن) فرج آن حضرت باشد». درباره آمادگی برای ظهور آن حضرت نیز توبه از گناهان امری ضروری است و حضرت آیت‌الله بهجت بر این نکته تأکید داشت که «اگر ظهور حضرت حجت(عج) نزدیک باشد، باید هرکس خود را برای آن روز مهیا سازد؛ از جمله اینکه از گناهان توبه کند». ترک گناه، مهم‌تر از توبه آنچه بیان شد، نشان‌ از اهمیت و بلکه ضرورت توبه و استغفار دارد، ولی نباید فراموش شود که «أَفضَلُ مِنْ طَلَبِ التَّوبَةِ تَرْکُ الذَّنْبِ؛ ترک گناه بهتر از طلب توبه است». بنا بر فرمایش امام صادق(ع)هر گناهی نقطه‌ای سیاه در قلب انسان ایجاد می‌کند و چه‌بسا این تیرگی‌ها به حدی برسد که انسان در زمره اهل شقاوت قرار گیرد و حتی از لحاظ اعتقادی نیز دچار گمراهی شود و دیگر توبه و بازگشتی برایش میسر نشود. آیا کسی که همه رفتارهایش مطابق خواسته‌های نفسانی است، به‌راحتی حالی برای توبه حقیقی برایش میسر می‌شود؟! قرآن کریم در این‌باره چنین هشدار داده است: « سپس سرانجام کسانی که مرتکب بدی‌ها شدند، بدتر بود؛ [زیرا] به آنجا رسید که آیات الهی را تکذیب کردند و آن را به سخره می‌گرفتند». (روم/ 10) حضرت آیت‌الله بهجت که راهنمایی‌های وی گشاینده راه طالبان مسیر کمال بود، از تذکر این نکته نیز غافل نبود و می‌فرمود: «هرکدام از ما تا هدف و مقصد اعلی مسافتی داریم و این مسافت در افراد، متفاوت است ...؛ لذا باید سعی کنیم این مسافت را زیاد و بار خود را سنگین‌تر نکنیم. گناهان موجب ازدیاد بار و بُعد مسافت ما تا مقصد است، وگرنه بسیار باید استغفار و تلاش نمود تا به جای اول و مسافت اولی برگردیم».