مرگ تدریجی بافت تاریخی شهر آجری+تصاویر

دزفول نمایشگاه آجرهای ایران است. شهری که با پیشینه تاریخی چند هزار ساله خود یکی از قدیمی‌ترین شهرهای استان خوزستان به شمار می‌رود و البته یکی از گردشگر پذیرترین آنها که همیشه مورد توجه شرق شناسان دنیا بوده است.

کاوشگران غربی معتقدند که اولین امپراتوری گسترده کشور عیلام و به عبارتی اولین حکومت ایرانی در محل دزفول فعلی قرار داشته است. تپه‌های باستانی چغامیش هم با قدمت چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح، گنجینه اطلاعات کاملی از دوران متعلق به هفتمین هزاره پیش از میلاد تا شکوفایی کامل تمدن شوش است و در آن آثار یک شهر باستانی ساخته‌شده از خشت‌های پخته متعلق به عصر پیدایش خط به چشم می‌خورد. به این ترتیب می‌توان گفت که دزفول اولین مرکز خط و کتابت در ایران است.

صحبت از بافت کهن دزفول است که با گذشت قرن‌ها هنوز نیز به‌عنوان یادگار اعصار تاریخی دزفول به حیات خود ادامه می‌دهد اما در چند سال اخیر با توجه به نبود تناسب میان نیازهای بافت تاریخی دزفول و اقدامات صورت گرفته در آن، شاهد از بین رفتن و تخریب بخش‌های مهمی از بناهای باارزش در این منطقه تاریخی بوده‌ایم.

اقدام ناخوشایند ساکنان بافت در مدرن کردن نمای این مکان که ناشی از عدم آشنایی از ظرفیت‌های تاریخی و ارزشمند محل سکونت خود بود، نظافت نکردن مناسب و کم‌توجه‌ی به فضای ظاهری بافت و کارساز نبودن تدابیر کوچک سازمان‌های متولی در راستای حفظ، مرمت و احیای این بافت به دلایلی همچون کمبود بودجه از جمله معضلات گریبان گیر این گنجینه تاریخی بود که در چند سال اخیر دل دوستداران میراث فرهنگی را به درد آورده بود.

در این میان اما در چند وقت اخیر شاهد تحرکاتی کوچک اما امیدوار کننده از سوی دستگاه‌های متولی و دوستداران میراث فرهنگی در راستای معرفی صحیح و تلاش برای احیای قسمت‌های قابل‌توجهی از این بافت تاریخی بوده‌ایم که شاید بتواند صدای زنگ خطر نابودی را از این شهر کوچک آجری دور کند اما گویا این رشته سر دراز دارد و هنوز هم از گوشه و کنار خبر ساخت‌وسازهای غیرقانونی و تخریب‌های غیرکارشناسی برخی اداره‌ها و ساکنان در این بافت تاریخی به گوش می‌رسد.

ضرورت بهسازی بافت تاریخی دزفول

عضو انجمن دوستداران و پژوهشگران شهرستان دزفول در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه بهسازی بافت کهن دزفول در راستای مقابله با بحران‌های اجتماعی ضروری است، اظهار کرد: احیا و بازسازی بافت تاریخی دزفول می‌تواند ظرفیت‌سازی عظیمی برای مقابله با بحران‌های اجتماعی در سطح شهرستان دزفول را به وجود آورد.

معصومه رادمنش با اشاره به اینکه بافت‌های تاریخی جزئی از سرمایه‌های فرهنگی ایران هستند و حکم اندوخته‌های متراکم را دارند، عنوان کرد: این بافت‌ها همراه با گنجینه‌هایی از خاطرات اجتماعی، شیوه‌های اندیشیدن و زیستن گذشتگان در گذر زمان و در برابر وقوع حوادث و بحران‌ها بسیار ناپایدار و آسیب‌پذیر شده‌اند، از این رو توجه به بهسازی بافت‌های تاریخی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی، وسعت بافت تاریخی دزفول به‌عنوان معدود شهرهای برخوردار از بافت تاریخی را ۲۰۰ هکتار عنوان کرد و گفت: این بافت دارای ۲۸ محله، ۱۲ هزار واحد مسکونی و تجاری و دارای ۱۲۰ اثر ثبت ملی است که این نشان‌دهنده قدمت و اهمیت بافت کهن دزفول است.

این کارشناس برنامه‌ریزی شهری به توجه نکردن و برنامه‌ریزی برای رفع مشکلات بافت تاریخی دزفول در دهه‌های گذشته اشاره کرد و گفت: همین امر موجب شده تا این بافت از نظر کالبدی و عملکردی رو به فرسودگی بگذارد و سبب شد تا عده زیادی از ساکنان اصلی بافت از آنجا به مناطق جدید شهری مهاجرت کنند و همین امر موجب بیشتر تخریب شدن بافت شده است.

کالبد بافت تاریخی رو به نابودی است

رادمنش بیان کرد: با وجود تمام ارزش‌های بافت تاریخی دزفول و قرن‌ها هویت آن، به دلیل عدم توجه به ابنیه میراثی و ساخت ساختمان‌های غیراستاندارد و استفاده از مصالح نامرغوب و نبود نظارت صحیح، سالانه تعدادی از خانه‌های بافت تخریب‌شده و کالبد بافت رو به نابودی گذاشته است.

وی با بیان اینکه بافت کهن دزفول نماد قرن‌ها خاطره جمعی و هویت اجتماعی و فرهنگی ساکنان بومی این شهرستان است، اظهار کرد: وجود بافت‌های تاریخی در هر شهری فرصتی برای افزایش اشتراکات ساکنان آن شهر است و مطابق با بررسی‌ها، شهرهایی که در خصوص بافت خود اقدامات مؤثری انجام داده‌اند در حفظ هویت اجتماعی خود نیز تا حد زیادی موفق بوده‌اند، از این رو مسئله بهسازی و نوسازی بافت کهن دزفول یکی از مسائل حائز اهمیت و انکارناپذیر در موضوعات فرهنگی و اجتماعی است.

عضو انجمن دوستداران و پژوهشگران شهرستان دزفول همچنین عنوان کرد: با وجود تمام تلاش‌های مجموعه شهرداری دزفول و به‌ویژه سازمان نوسازی و بهسازی در جهت بهبود وضعیت بافت، به دلیل گستردگی بافت و هزینه بربودن طرح‌ها، سرعت فرسودگی و آسیب‌های این مکان تاریخی بسیار بیشتر از توجهات بوده است.

رادمنش تصریح کرد: از این رو ضروری است سایر ادارات و ارگان‌ها و به‌ویژه اداره کل میراث استان و کشور حمایت‌های بیشتری از مجموعه شهری دزفول در خصوص حفظ و احیای این میراث ارزشمند داشته باشند.

وی اضافه کرد: در این صورت ضمن بهره‌برداری از بافت در زمینه‌های گردشگری می‌توان فرصت حفظ هویت تاریخی آن به‌عنوان پشتوانه باارزش به‌منظور عمق بخشیدن به اشتراکات ساکنان و همدلی مردم شهر را برای مقابله با بحران‌های اجتماعی به وجود آورد.

ایجاد تشکیلات مخصوص، مهم‌ترین نیاز

سرپرست اداره میراث فرهنگی دزفول نیز با بیان اینکه این اداره به‌صورت جدی در بحث ساخت و سازهای غیرمجاز در بافت قدیم ورود کرده است، اظهار کرد: شرایطی از جمله تعیین کد ارتفاعی، رعایت حریم منظر، توجه به اصالت تاریخی و فرهنگی اثر و استفاده از الگوها و مصالح سنتی از مهم‌ترین ضوابط ما برای ساخت‌وساز در بافت تاریخی دزفول است.

یعقوب زلقی با اشاره به اینکه کارشناسان میراث فرهنگی دزفول در تمام مراحل به‌صورت جدی بر روند ساخت‌وسازهای موجود در بافت نظارت می‌کنند، افزود: قطعاً اگر ضوابط رعایت نشود پایان کار به فرد خاطی تعلق نمی‌گیرد.

وی به لزوم حفاظت از بافت تاریخی اشاره کرد و گفت: یگان حفاظت میراث فرهنگی دزفول تنها ۶ نیرو دارد که از این تعداد، دو نفر مخصوص حفاظت از بافت هستند.

سرپرست اداره میراث فرهنگی دزفول آثار تاریخی ثبت‌شده دزفول را بیش از ۱۳۰ اثر برشمرد و گفت: ۹۰ درصد این آثار در بافت قدیم قرار دارند که این نشان‌دهنده گستردگی و اهمیت این مکان تاریخی است.

ایجاد اداره مخصوص بافت قدیم

زلقی، ایجاد اداره مخصوص بافت قدیم را مهم‌ترین نیاز این بافت برشمرد و عنوان کرد: در این راستا جلسات متعددی با شهرداری، فرمانداری ویژه شهرستان و اداره کل میراث استان برگزارشده و موافقت نیز حاصل‌شده است تا بتوانیم با کمک مدیریت شهری این مهم را به سرانجام برسانیم.

وی با بیان اینکه طبق قانون میراث فرهنگی، شهرهای دارای بافت تاریخی منحصربه‌فرد می‌توانند از تشکیلات مجزا برای اداره بافت برخوردار باشند، گفت: بافت تاریخی دزفول به دلیل گستردگی و تنوع بیش از نیمی از اقدامات و برنامه‌های اداره میراث فرهنگی شهرستان را به خود اختصاص داده است اما این گستردگی آن‌قدر زیاد است که سبب شده ما نتوانیم به‌صورت مطلوب این مکان را در ابعاد مختلف کنترل کنیم.

سرپرست اداره میراث فرهنگی دزفول افزود: با توجه به کمبود بودجه مصوب شده برای اداره میراث دزفول اگر این تشکیلات تأسیس شود در آن صورت می‌توان به‌صورت تخصصی‌تر برای بافت برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کرد و متناسب با هر نیاز چاره‌جویی کرد.

زلقی به برگزاری ستاد بازآفرینی شهرستان دزفول در روزهای گذشته اشاره کرد و افزود: در ستاد مذکور که با حضور مسئولان استانی و کشوری برگزار شده بود؛ موضوع تأسیس تشکیلات مخصوص بافت قدیم مطرح شد و ما توانستیم به نتایج خوبی در این زمینه دست‌یابیم.

وی در خصوص زیباسازی منظر بافت و توجه به نظافت آن توضیح داد: با توجه به نوع معماری بافت، کوچه‌های کم‌عرض و مشکلات دسترسی برای عبور ماشین‌های نظافت شهرداری، پاک‌سازی بافت تا حد زیادی دچار مشکل شده است اما قطعاً اگر تشکیلات پایدار بافت عملی شود یکی از تدابیر ویژه آن توجه به منظر بافت خواهد بود.

تلاش برای ثبت جهانی

سرپرست اداره میراث فرهنگی دزفول از تلاش برای ثبت جهانی دزفول خبر داد و گفت: یک پرونده متشکل از چند اثر و محوطه از جمله سازه‌های آبی، گندی شاپور و همین بافت تاریخی در حال آماده‌سازی است تا بتوانیم در آینده نزدیک اقدامات مطلوبی را در راستای ثبت جهانی دزفول انجام دهیم.

زلقی با بیان اینکه با تشکیل پرونده مذکور، اعتبار ملی قابل‌توجهی به میراث فرهنگی اختصاص می‌یابد، اظهار کرد: با توجه به اینکه مرمت هر یک از آثار موجود در بافت و منظرسازی آن نیازمند اعتبارات کلانی است قطعاً اگر پرونده ثبت جهانی دزفول به نتیجه مطلوب برسد، می‌توان میزان قابل‌توجهی از بودجه مذکور را صرف بازسازی و بهسازی بافت کهن شهرستان کرد.

۱۲ پروژه محرک سازی در بافت قدیم انجام‌گرفته است

شهردار دزفول نیز در گفتگو با خبرنگار مهر بابیان اینکه بافت قدیم دزفول با ۲۰۰ هکتار وسعت و حضور در مرکز شهر تلفیقی از بافت قدیم و فرسوده است، افزود: بسیاری از مساجد، گذرها و خانه‌های تاریخی این بافت نیازمند بازسازی و علاج بخشی فوری هستند.

محمدرضا کرمی نژاد به انجام ۱۲ پروژه محرک سازی در بخش‌های مختلف بافت تاریخی در سال گذشته اشاره کرد و افزود: اکنون نیز طرح جامع مطالعات راهبردی بافت قدیم در سه سطح انجام پذیرفته که یک سطح آن تاکنون تصویب شده است.

وی با بیان اینکه در گذشته به بافت قدیم دزفول توجه ویژه‌ای نشده و تخریب‌های زیادی در آن صورت گرفته است، تصریح کرد: اکنون اما توجه‌ها بیشتر شده و ما سعی می‌کنیم این بافت تاریخی را که در کشور نظیر آن پیدا نمی‌شود را احیا کنیم

بافت تاریخی دزفول با معماری ارزشمند و نقوش آجرکاری معروف به «خوون چینی»، ساباط های تو در تو و شوادان ها به‌عنوان محیطی خنک و دلپذیر در ایام گرم سال از این قابلیت برخوردار است که به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان معرفی شود اما واقعیت این است که این بافت که در گذر هزاره‌ها جان سالم به در برده بود این سال‌ها با چالش‌هایی از جمله فرسودگی، برهم خوردن ارتباط منطقی بین فضاهای جدید و قدیم بدون توجه به نیازهای واقعی یک شهر تاریخی روبه‌رو شده است، موضوعی که تمام پتانسیل و ظرفیت‌های گردشگری آن را تحت شعاع قرار داده است.

با قاطعیت می‌توان گفت هنوز هم نمی‌توان برنامه‌های مذکور دستگاه‌های متولی برای بافت قدیم دزفول را علاج بخش نامید. برنامه‌هایی که شاید همانند اکثر وعده‌های همیشگی در پس دلایلی همچون عدم تخصیص بودجه موردنظر، کمبود اعتبار و کوچک بودن اقدامات نسبت به گستردگی بافت و مشکلات آن گم شوند. در این میان شاید تمرکز بر روی یک موضوع واحد همانند تشکیلات مخصوص بافت کهن و تلاش بی‌وقفه تا زمان رسیدن به این مهم و دیدن نتایج ملموس آن بسیار بهتر و کارساز تر از برنامه‌های کوتاه‌مدت و عجولانه‌ای باشد که صرفاً برای خالی نبودن عریضه صورت می‌گیرد.

قطعاً اگر مسئولان شهری و استانی همان‌گونه که در صحبت‌های خود بر ضرورت درک جایگاه و ارزشمندی بافت کهن دزفول تأکید می‌کنند در عمل نیز به دنبال اثبات این جایگاه باشند با اندک نگاهی و صد البته با تعاملاتی کارساز می‌توانند بافت تاریخی دزفول را از خطر نابودی برهانند و از پتانسیل‌های بی‌شمار آن در راستای رونق اقتصاد و گردشگری بهره‌مند شوند. هدفی که اگر همتی برای عملی کردن آن وجود داشته باشد زنگ آهنگ ناقوس مرگ بافت تاریخی دزفول را برای همیشه از حوالی این گنجینه تاریخی دور می‌کند.