با مساجد زیبا اما کمتر شناخته شده ایران آشنا شویم

سرویس فرهنگی فردا ؛ محمد تفرشی- وقتی سخن از مساجد تاریخی به میان می‌آید نخستین تصاویری که به ذهن خطور می‌کند مربوط به مساجد مشهوری نظیر مسجد امام خمینی اصفهان یا گوهرشاد مشهد است و بسیاری از مساجد ایران زمین که هر یک شاهکاری از هنر و معماری اند از چشم‌ها پنهان مانده است. به مناسبت روز جهانی مسجد به معرفی چهار مسجد مهم اما کمتر شناخته شده سرزمین‌مان می‌پردازیم.

مسجد تاریخانه دامغان

نخستین مسجدها در ایران در شهرهای شوش، استخر، سیراف ، دامغان و فهرج بنا شدند. در معماری این مساجد تأثیرات معماری ساسانی به وضوح دیده می‌شود. طاق‌های بیضوی از آشکارترین این تأثیرات به شمار می‌آیند که نظیر آن در بناهای ساسانی نظیر ایوان کسری و کاخ فیروزآباد به چشم می‌خورد. در دوره‌های بعدی این طاق‌ها به طاق‎های نوک تیز(تیزه‌دار) تبدیل شدند که کاربردشان تا امروز ادامه دارد. در میان مساجد مذکور، مسجد تاریخانه دامغان (قرن دوم هجری) و نیز مسجد روستای فهرج(قرن اول هجری) در نزدیکی یزد از آنجایی‌که تغییرات کمتری یافته‌اند اهمیت بیشتری دارند.

درمسجد تاریخانه دامغان (تاری به معنای خدا؛خانه خدا) ترئینانی به چشم نمی‌خورد و اگر هم وجود داشته، گذشت زمان چیزی از آن باقی نگذاشته است اما به لحاظ معماری، نشان می‌دهد که چگونه یک تمدن جدید از میراث تمدن پیشین بهره می‌گیرد تا الگوی تازه‌ای را بیافریند و خود به میراثی تبدیل شود برای آیندگان. لازم به ذکر است مناره کنار مسجد در سال 420 هجری و در دوره سلجوقی به بنای قدیمی اضافه شده است.

مسجد جامع نایین

این مسجد نیز که از قدیمی‌ترین مساجد ایران است و حدود سال 350 هجری بنا شده، به لحاظ ویژگی‌های خاص معماری و تزئینات گچبری نفیس، از اهمیت زیادی برخوردار است.

اهمیت این مسجد را می توان به تزئینات خاصش مربوط دانست. در این مسجد ستون‌ها، طاق‌ها و محراب با نقش درخت مو و خوشه‌های انگور تزئین شده‌اند که به درختان بهشتی و نعمت‌هایی که در انتظار مؤمنین است اشاره دارد. سبک تزئینات شباهت زیادی با تزئینات دوره ساسانی دارد اما نقوش انسانی و حیوانی که برای جامعه صدر اسلام یادآور بت‌پرستی بود از آن حذف گردیده است.

نه در مساجد قدیمی‌تر و نه در مساجدی که بعدها در ایران ساخته شد این سطح از طبیعت‌گرایی کمتر مشاهده شده است. تزئینات مسجد جامع نایین منشأ طبیعی پیدایش نقوش اسلیمی را نشان می‌دهد که در هنر اسلامی اهمیت زیادی دارد.

مسجد جامع نطنز

این مجموعه شامل مسجد و آرامگاه شیخ عبدالصمد نطنزی است که یکی از بناهای ارزشمند تاریخی کشورمان است. شبستان مسجد به شکل هشت ضلعی است که گنبدی هرمی شکل مربوط به دوره دیلمی بر فراز آن قرار دارد و کتیبه‌ای که در هنگام مرمت در پایین یکی از دیوارها کشف شد نشان می‌دهد در سال 389 هجری ساخته شده است.

بخش جدید مسجد در دوره ایلخانی به بنای قدیمی اضافه شده است که شامل سردرها، ایوان‌ها، نمازخانه‌ها و مناره است که تاریخ آنها مربوط به 704 تا 725 هجری است. تزئینات این بخش‌ها که تنوع بسیار بالایی دارد به شکل کاشی‌کاری معرق با گره‌سازی‌های هندسی و نقوش گیاهی و کتیبه‌های کوفی انجام شده و از ظرافت بالایی برخوردار است.

مسجد کبود تبریز

این مسجد که از شاهکارهای معماری دوره ایلخانی است در سال 870 هجری بنا شده است. مسجد کبود (به زبان آذری گوی مسجد) در گذشته مسجد جهان‌شاه و مسجد مظفریه نیز نامیده می‌شده است. از آنجایی‌که این مسجد در منطقه سردسیری قرار گرفته، بر خلاف مساجد شهرهای گرم ایران، فاقد صحن است. همچنین به دلیل کثرت کاربرد رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی در کاشی‌کاری‌ها به «فیروزه جهان اسلام» شهرت یافته است.

متاسفانه بخش‌های زیادی از این بنا از جمله دو مناره‌ای که امروز اثری از آن بر جای نمانده و گنبدی که اکنون بازسازی شده، در زلزله سال 1193 هجری تبریز ویران گردیدند.

گرچه بخش‌های زیادی از تزئنیات مسجد کبود از بین رفته اما آنچه بر جای مانده در نوع خود شگفت‌انگیز است. داخل مسجد اسماء و اوصاف الهی و نام معصومین با کاشی معرق ایجاد شده است. دیوارهای شبستان تا ارتفاع 2 متر با سنگ مرمر پوشانده شده و کتیبه‌ای به خط ثلث عالی بر زمینه‌ای از نقوش اسلیمی و ختایی حجاری شده است.

گنبد و دیوارهای بالای شبستان این مسجد با کاشی‌های لاجوردی-بنفش پوشیده شده که منحصر به فرد است و به همین دلیل آن را مسجد کبود نامیده‌اند. روی این کاشی‌ها نقوش گل و بته زرین و نام مبارک الله به چشم می‌خورد.