ابهام در مضمون، اصلاحیه و زمان اکران «خانه دختر»

سرویس فرهنگی فردا؛ حامد یامین پور- در حالی که سی و سومین جشنواره فیلم فجر در بهمن 93 روزهای نخست خود را سپری می‌کرد و بسیاری با نقل قول از دبیر جشنواره و وزیر ارشاد، این جشنواره را آرام و بدون حاشیه می‌خواندند، ناگهان در انتهای روز دوم اکران فیلمی عجیب حاضران در کاخ جشنواره را متحیر کرد.

نمایش فیلم «خانه‌ی دختر» که از‌‌ همان ابتدا نام خاصش کنجکاوی برانگیز می‌نمود، جشنواره‌ی فجر را با حاشیه‌هایی همراه کرد. حاشیه‌هایی که البته به علت عدم قبح‌شکنی در جامعه‌ی نجیب ایران چندان رسانه‌ای نشد. البته فیلم با اتهام به نمایش تصویری مشمئز کننده از جامعه‌ی مذهبی ایران و ادعاهایی کذب در خصوص سنت و رسوم خانواده‌های ایرانی با نقد‌های تندی مواجه شد. اما اجازه‌ی برخی برداشت‌های دیگر را هم به مخاطبش می‌داد که حتی بازگو کردن آن نیز، خالی از ضرر نبوده و نیست.

یورش هنرمندانه یا یک اثر تقلبی؟

به هر حال، برخی از سینمایی‌نویسان که این تأویل خطرناک را از فیلم نداشتند، «خانه‌ی دختر» را گنگ، مبهم و دارای اشکالات متعدد دانستند و یکی از آن‌ها در‌‌ همان ایام جشنواره نوشت: «ما پرویز شهبازی را با ساختار سنجیده آثارش می‌شناسیم، اما فیلم‌نامه خانه دختر چیزی نیست جز یک اثر تقلبی که چرخش‌های داستانی‌اش تنها به واسطه جابه‌جایی نوبت نشان دادن صحنه‌ها ایجاد شده است.»

این درحالی بود که در‌‌ همان روز‌ها منتقد دیگری در خصوص این فیلم نوشت: «خانه ‎ ی دختر؛ یک متن قدرتمند و پرحاشیه و البته تأسف ‎ آور و یک یورش هنرمندانه به مذهب و مذهبی ‎ هاست. چه کسی می‌ ‎ داند چه بلایی سر کارگردان فیلم «دربند» آمده که چنین متن رکیک و بی ‎ پرده ‎ ای را نوشته و چه بلایی سر شورای پروانه ‎ ساخت آمده که به چنین فیلمنامه ‎ ای مجوز داده ‎ اند و چه بلایی سر هیئت انتخاب و دبیر جشنواره آمده که این فیلم را برای پخش در بخش مسابقه برگزیده ‎ اند؟!... حالا باید دلایل خودکشی دختران را در «خانه ‎ ی دختر» ان این سرزمین جستجو کرد. خانه ‎ های با رنگ و بوی مذهب و سنت. خانه ‎ های پدران ریش ‎ بلند جلوی اتاق خواب دراز کشیده. خانه ‎ زنان بدترکیب و عنترمآب مذهبی مقنعه ‎ به سر دستکش به دست که می‌ ‎ خواهند مو را از ماست بیرون بکشند و وای به حال دختران این سرزمین! فیلم از هیچ تلاشی برای تعمیم موضوعش دریغ نمی‌ ‎ کند.»

تحلیل های درگوشی و پاسخ نویسنده

صاحبان نگاه دوم به این فیلم در کاخ جشنواره که نسبت به صاحبان نگاه اول کثرت بیشتری داشتند، برخی نماد‌های فیلم و معانی حاصل از آن را درگوشی با هم در میان می‌گذاشتند و این رفتار محدود به طیف یا طیف فکری خاصی نمی‌شد. مواردی که کم کم نگرانی‌هایی را برای اکران عمومی این فیلم آغاز کرد.

اما کمی بعد از پایان جشنواره و عدم توجه داوران به این فیلم حتی در حد کاندیداتوری در یک رشته، پرویز شهبازی نویسنده‌ی این فیلم که آن روز‌ها برای تولید یک فیلم مشترک میان ایران و آمریکا، در ینگه دنیا به سر می‌برد، در یادداشتی در پاسخ به این انتقادات نوشت: «اینکه از فیلم و یا از متن «خانه دختر» معنا و پیامی فهم بشود که مطلقا مطمح نظر پدیدآورندگان اثر نیست، از دو زاویه قابل بررسی است؛ اول اینکه راه را بر هرگونه تفسیر و تاویل خارج از متن ببندیم و نظر به نیت پدیدآورندگان -که در دسترس هستند- بگوییم هر پیام و معنایی خارج از آنچه ما ادعا می‌کنیم باطل و نادرست و مردود است... دوم اینکه راه را بر تفسیرها و تاویل های حتی لغزان و غافلگیرکننده باز بگذاریم و رویارویی اثر با مخاطب را به مثابه «آزمایش رورشاک» درنظر بگیریم و بپذیریم که بنا بر موقعیت مکانی و زمانی و اجتماعی و تحصیلی مخاطب، پیام‌های گوناگون و بعضا دور از ذهن خالق اثر، فهم می‌شود. این نگاه طرفداران بسیاری دارد، حتما شنیده‌اید که می‌گویند «به تعداد مخاطبان فهم های متفاوت وجود دارد» اما اشکال از آنجا آغاز می‌شود که یک معنای ای بسا لغزان و نادرست، پیام غایی و نهایی اثر تلقی شود و خارج از حوزه‌ی نقد، حکم صادر کند و راه را بر تاویل دیگر مخاطبان اثر ببندد و موجب خسران شود.»

تایید اصلاح فیلم

اما یادداشت «شهرام شاه حسینی» در مورد حواشی «خانه‌ی دختر» و اذعان او به اصلاح مجدد فیلم نشان داد که به رغم ادعای «شهبازی»، این نقدها اتفاقاً چندان بی‌مورد و لغزان و نادرست هم نبوده است. یادداشتی که با این جمله شروع می‌شد: «خانه دختر» با اصلاحیه اندکی پروانه‌ی نمایشی را که قبلا گرفته بود، دوباره دریافت می‌کند و با حذف دو تا سه پلان، این فیلم سینمایی آماده‌ی اکران می‌شود.»

بعدها شایع شد که سازندگان «خانه‌ی دختر» پذیرفته بودند که در ازای انجام چهار اصلاحیه، فیلم خود را به اکران عمومی برسانند. بدین ترتیب گمانه‌زنی‌ها در مورد این اصلاحیه‌ها آغاز شد. چنانکه برخی رسانه‌ها خبر دادند یکی از موارد اصلاحی مربوط به دیالوگ‌هایی است که میان حامد بهداد و بابک کریمی که به ترتیب نقش داماد و پدرزن را در فیلم بازی می‌کنند، در خانه‌ی پدرزن درمی گیرد؛ در این نما پسر جوان که داغدار از دست دادن نامزدش است پدرزن را تهدید می‌کند به اینکه نگذارد حرف‌هایی بزند که آبروی وی را زیر سوال می‌برد.

به ادعای رسانه‌ها، دیگر مورد اصلاحی مربوط به نمایی است که پدرزن، پسر خردسالش را به بهانه بازی کردن به بیرون از خانه فرستاده و دراز می‌کشد و نگاه‌های مشکوکی به دخترش می‌اندازد. نماهای مربوط به حضور مادر سنت‌گرای پسر جوان و اجباری که وی به دختر جوان برای حضور نزد پزشک می‌کند و سکانس مربوط به حضور پدرزن و داماد در پزشکی قانونی، از دیگر مواردی بود که بنابر گمانه‌زنی‌ها باید تعدیل می‌شد.

مبهم تر از گذشته

اما بعد از پایان تعطیلات نوروز 94، مشخص شد این گمانه‌زنی‌ها چندان هم صحیح نبوده است. چنانکه شهرام شاه حسینی کارگردان این فیلم در اظهاراتی مدعی شد که تنها ۳۰ ثانیه از فیلم دچار ممیزی شده است که آن هم خدشه‌ای به اصل فیلم وارد نمی‌کند. 30 ثانیه‌ای که قطعا نمی‌توانست شامل همه‌ی چهار مورد بالا باشد. بماند که اعمال این اصلاحیه‌ها که دقیقاً با سکانس‌های مورد اعتراض در ایام جشنواره ارتباط وثیقی داشت، نشان می‌داد تأویل برخی منتقدین از مضمون اصلی فیلم، چندان بیراه نبوده است.

اما حالا این روزها اخبار حاکی از این است که «خانه‌ی دختر» مجوز نمایش گرفته و در صف اکران دوم نوروزی قرار دارد. هر چند که شورای صنفی نمایش این ادعا را رد کرده و مجلس در برابر این فیلم موضع گرفته و حوزه‌ی هنری نیز از عدم اکران آن در سینماهای متعلق به این نهاد خبر داده، اما هنوز مدیران سازمان سینمایی موضعی در این باره اتخاذ نکرده‌اند.

در این میان این سؤال به وجود می‌آید که آیا وزارت ارشاد اجازه‌ی اکران این فیلم ضد خانواده و منافی عفت را خواهد داد یا نه؛ وزارت ارشادی که متولی مدیریت خوراک فرهنگی‌ای است که شهروندان جمهوری اسلامی ایران مصرف کننده‌ی آن هستند .