همه چیز درباره شیمی درمانی

باید به خاطر داشته باشید که گاهی اوقات این درمان بهترین انتخاب شماست که درواقع استفاده از دارو جهت متوقف ساختن رشد سلول‌های سرطانی است و می‌تواند سلول‌های سرطانی که در فاصله‌ای دورتر از توده سرطانی اولیه هستند را نیز از بین ببرد بنابراین، یک درمان سیستمیک در نظر گرفته می‌شود.

عملکرد دارو هدف شیمی درمانی از بین بردن سلول‌های بدخیم است که می‌تواند به سلول‌های سالم نیز آسیب برساند. این درمان به صورت تزریقی، خوراکی و گاهی به صورت‌های دیگر به کار می‌رود.

در حالت تزریقی:

به دو صورت می‌توان انجام داد یا وسیله‌ای به نام آنژیوکت توسط پرستار داخل رگ بیمار زده شده و سپس تزریق دارو انجام می‌شود یا وسیله‌ای به نام پورت با عمل جراحی زیر پوست در قسمت فوقانی قفسه سینه قرار داده می‌شود و از این طریق تزریق انجام می‌شود. برخی داروها به دلیل اینکه نباید نور ببینند به وسیله پوششی محافظت می‌شوند.

معمولا شیمی درمانی به صورت دوره‌ای داده می‌شود به این معنی که پس از انجام چند روز درمان پشت سر هم (بر طبق نظر پزشک) مدتی به بیمار استراحت داده می‌شود. این دوره استراحت به بدن شما فرصت بازسازی سلول‌های سالمی را که در طی درمان از بین رفته‌اند، می‌دهد و بدن شما را برای جلسه بعدی درمان آماده خواهد کرد.

برنامه درمانی شما به صورت روزانه، هفتگی و یا ماهیانه با صلاحدید پزشک در فواصل معین انجام می‌شود.

چطور می‌توانم در طی درمان از خودم مراقبت کنم؟

- به توصیه‌های پزشک‌تان توجه کنید. سوالاتتان را بپرسید خیلی خوب است که همیشه یک همراه با خود داشته باشید تا با دقت بیشتری توصیه‌ها را به یاد داشته باشید، حتی می‌توانید یادداشت بردارید.

- اسامی تمام داروها و ویتامین‌ها، مسهل‌ها، ضد آلرژی‌ها، آسپرین ایبو بروفن، سایر مسکن‌ها، هر مکمل معدنی و گیاهی که استفاده می‌کنید را به پزشک‌تان بگویید. در صورت داشتن بیماری جانبی مثل(فشار خون بالا - دیابت - صرع - آسم - قلبی - ریوی - کلیوی - پوستی - حساسیت و آلرژی) آن را مطرح کنید.

- اگر به دنبال بیماری و یا درمان، درد دارید آن را با پزشک‌تان در میان بگذارید تا داروی مسکن مناسب برایتان تجویز شود.

- اگر به علت اشتها نداشتن وزنتان را از دست داده‌اید، برای اینکه با سرطان بجنگید باید خوب غذا بخورید.

- مثبت‌اندیشی، شادی و خنده بهترین داروست. شوخ طبعی کمک می‌کند که سیستم ایمنی شما فعال باشد. کتاب‌های فکاهی بخوانید، فیلم‌های کمدی ببینید با افرادی که شما را شاد می‌کند ارتباط داشته باشید.

عوارض جانبی شایع به دنبال شیمی درمانی:

به دنبال شیمی درمانی عوارض شایعی وجود دارد که نباید شما را نگران کند زیرا همه بیماران دچار این عوارض نمی‌شوند.

عوارض گوارش:

تهوع و استفراغ: داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث تهوع (احساس استفراغ) و استفراغ شوند. بهترین کار این است که از داروهای ضد تهوع (خوراکی - تزریقی) که پزشک‌تان تجویز کرده استفاده کنید.

اقدامات زیر در کاهش حالت تهوع و استفراغ کمک‌کننده است:

- از غذاهای سبک استفاده کنید: غذاهای بدون چاشنی، آب‌نبات ترش، خیارشور، نان سوخاری، نوشابه زنجبیلی.

- غذای‌تان را در اندازه‌های کوچک در 6-5 وعده بخورید.

- از خوردن غذاهای پرچرب، سرخ شده یا خیلی شیرین خودداری کنید.

- تا آنجایی که می‌توانید در زمان داشتن حالت تهوع خودتان غذا درست نکنید.

- وقتی حالت تهوع دارید غذای مورد علاقه‌تان را نخورید.

- غذای خود را در حد دمای اتاق یا سرد میل کنید بوی غذای داغ حالت تهوع شما را بدتر می‌کند.

- دهانتان را چند بار در روز با دهانشویه مناسب شستشو دهید و حداقل دو بار در روز مسواک بزنید.

- از معجون‌ها مثل: (مخلوط بستنی، موز، کمی عسل با پودر مغزها «بادام، گردو، پسته و شیر») یا مایعات مغذی (آبگوشت، آب مرغ و آبمیوه) استفاده کنید.

- تکنیک‌ها و روش‌های آرامش ذهن و ریلکسیشن را یاد بگیرید و بکار ببرید.

- برای کنترل تهوع از راه دهان نفس‌های آرام و عمیق بکشید.

- اگر تهوع صبحگاهی دارید، همان اول صبح غذای خشک مثل: نان سوخاری یا بیسکوییت شور بخورید.

اسهال:

این عارضه ممکن است به دنبال شیمی درمانی رخ دهد و مشکلاتی مثل: کم آبی بدن (دهیدراتاسیون) عدم تعادل الکترونیت‌ها (کاهش سدیم و پتاسیم) و کاهش جذب مواد غذایی برای بیمار ایجاد کند.

راه‌های درمان

رژیم: از خوردن غذاهایی که سیستم گوارش شما را تحریک می‌کند مثل غذاهای سرخ شده خودداری کنید.

از خوردن شیر و فرآورده‌های حاوی شیر خودداری کنید.

- از خوردن سبزیجات خام (بخصوص کاهو، کلم قمری و بروکلی) خودداری کنید.

از آدامس و شیرینی‌جات حاوی سوربیتول خودداری کنید چون مثل مسهل عمل می‌کند.

مصرف غذاهای ساده و غذاهایی که به راحتی هضم می‌شوند، مانند: موز، برنج، نان تست، مایعات شفاف و بدون شکر و کافئین. (به غیر از چای و یا برخی آبمیوه‌ها) و مصرف پروتئین‌ها مثل گوشت و مرغ و تخم‌مرغ پخته در کاهش اسهال کمک‌کننده است.

از غذاهایی که به طور طبیعی مسهل‌ هستند مثل آلو، آب آلو، ریواس و انبه خودداری کنید.

مایعات: شما باید به اندازه کافی مایعات مصرف کنید یعنی به میزان مایعی که در اثر اسهال از دست داده‌اید را جایگزین کنید و علاوه بر آن مایعی را که به طور معمول روزانه می‌نوشیدید را هم مصرف کنید.

(4-3 لیتر) همچنین مصرف مایعاتی که حاوی نمک و شکر هستند جایگزین مناسب برای الکترونیت‌های بدن است.

دارو درمانی:

در مواقعی که اسهال شما زیاد و اذیت‌کننده باشد، به پزشک‌تان مراجعه کنید تا در صورت لزوم برای‌تان دارو تجویز کند.

یبوست:

این عارضه معمولا به دنبال داروهای ضد درد، داروهای شیمی‌ درمانی، کم تحرکی، کم بودن مایعات دریافتی اتفاق می‌افتد.

پیشگیری از یبوست:

- روزانه 3-2 لیوان مایعات بیشتر از حد معمول مصرف کنید.

- مواد غذایی پرفیبر مثل میوه - سبزیجات و لوبیا بخورید، غذاهای پرفیبر روده را برای حرکت تحریک می‌کنند.

- سالاد را با روغن زیتون بخورید یا انجیر و آلو مصرف کنید و می‌توانید صبح ناشتا آب ولرم بنوشید.

- انجام تمرینات ورزشی و فعالیت‌های فیزیکی نیز در کاهش یبوست کمک‌کننده هستند.

- می‌توانید با نظر پزشک‌تان از داروهای مسهل گیاهی و یا شیمیایی استفاده کنید.

تغییر در اشتها:

ممکن است به دنبال شیمی درمانی، اشتهای شما کم شود و به طور موقت تغییراتی در بو و مزه غذا احساس کنید که باعث می‌شود غذا کمتر اشتها برانگیز باشد.

- غذا را در دمای اتاق یا سرد بخورید.

- برای اینکه مزه دهانتان عوض شود آب‌نبات ترش بدون شکر بمکید یا آدامس بجوید.

چه زمان‌هایی باید آزمایش خون بدهید؟

در شروع درمان و قبل از هر دوره شیمی درمانی باید ابتدا آزمایش خون بدهید تا مطمئن شویم تعداد سلول‌های خونی (گلبول‌های سفید و قرمز و پلاکت) و عملکرد کبدی و کلیوی شما در حد نرمال است.

مشکلات خونی:

کاهش تعداد گلبول‌های سفید:

- کاهش تعداد گلبول‌های سفید به این معنی است که سیستم ایمنی شما به اندازه کافی قوی نیست و شما در خطر ابتلا به عفونت هستید. این عارضه معمولا 14-7 روز بعد از شیمی درمانی رخ می‌دهد.

- در طی درمان سعی کنید امکان ابتلا به عفونت را کاهش دهید. مثلا در طی آشپزی یا باغبانی یا اصلاح صورت مراقب باشید اگر پوستتان بریده شد با آب گرم و صابون بشویید و با چسب زخم رویش را بپوشانید.

- از تماس با افرادی که می‌دانید به عفونتی مبتلا بودند یا هستند (مثلا سرماخوردگی، سرفه و ...) پرهیز کنید.

- در 2-1 هفته اول بعد از شیمی درمانی که سیستم ایمنی شما ضعیف می‌شود استفاده از ماسک به جلوگیری از انتقال عفونت به بدن شما کمک می‌کند.

- از بودن در مکان‌های شلوغ مثل فروشگاه‌ها، رستوران‌ها یا وسایل حمل و نقل عمومی خودداری کنید.

- ممکن است در زمان کاهش گلبول سفید هیچ احساسی نداشته باشید اما اگر احساس کردید حالتان خوب نیست و تب بالا، لرز، تعریق یا هر نشانه دیگر عفونت دارید مثل گلو درد یا سرفه به پزشک‌تان مراجعه کنید ممکن است نیاز باشد که در بیمارستان بستری شوید.

در این حالت ممکن است پزشک‌تان درمان شما را به تعویق بیندازد تا تعداد گلبول‌های سفید شما افزایش یابد. گاهی اوقات پزشک جهت پیشگیری یا بهبود گلبول‌های سفید پایین داروی تزریقی تجویز می‌کند.

- در زمان شیمی درمانی سعی کنید از نزدیک شدن به حیوانات خانگی خودداری کنید. (حتی جوجه)

کاهش تعداد گلبول‌های قرمز:

اگر تعداد گلبول‌های قرمز شما پایین باشد ممکن است احساس خستگی شدید کنید. دچار تنگی نفس شوید یا به نظر رنگ پریده بیایید.

گاه ممکن است حین انجام کارهای خانه یا بالا رفتن از پله‌ها دچار تنگی نفس بشوید اگر این حالت برای شما پیش آمد به پزشک‌تان مراجعه کنید.

اگر هموگلوبین شما از یک حدی پایین‌تر باشد، پزشک برای شما دستور تزریق خون می‌دهد برای این کار یک نمونه خون از شما گرفته می‌شود و پس از تشخیص گروه خونی شما بر طبق آن برای‌تان به تعدادی که پزشک درخواست کرده، کیسه خون تهیه می‌شود و سپس به شما تزریق می‌شود.

برای بالا نگه داشتن هموگلوبین، مصرف جگر، گوشت قرمز، ماهی، تخم‌مرغ و سبزیجات با برگ سبز (اسفناج) که حاوی آهن بالایی هستند، مفید است.

کاهش تعداد پلاکت‌ها:

پلاکت به انعقاد خون شما کمک می‌کند و از خونریزی کردن و کبود شدن بدن جلوگیری می‌کند.

در طی شیمی درمانی شما ممکن است متوجه شوید که پوست شما راحت‌تر کبود می‌شود یا لثه‌ها و بینی شما خونریزی می‌کند. به ندرت مشاهده می‌کنید که نقاط قرمزی روی پوست شما ظاهر می‌شود. تمام اینها نشانه کاهش تعداد پلاکت‌هاست و لازم است که به پزشک‌تان اطلاع دهید.

در صورتی که از داروی رقیق‌کننده خون مثل آسپرین استفاده می‌کنید، به پزشک‌تان اطلاع دهید.

از مسواک نرم استفاده کنید و مراقب باشید که لثه و دهانتان زخم نشود.

در زمان کار کردن با اشیاء تیز و چاقو مواظب باشید که دستتان را نبرید. برای اصلاح کردن از ماشین ریش تراشی استفاده کنید.

وقتی در فعالیت‌های فیزیکی و ورزشی شرکت می‌کنید بسیار مواظب باشید.

ممکن است نیاز باشد که طبق نظر پزشک به شما پلاکت تزریق شود یا بین دوره دریافت دارو فاصله بیشتری داده شود.

از دست دادن مو:

ابتدا باید بدانید که با دریافت برخی داروهای شیمی درمانی، ریزش مو رخ می‌دهد.

معمولا 3-2 هفته بعد از اولین درمان کموتراپی رخ می‌دهد که ممکن است در موی سر، ابرو و مژه و سایر نقاط بدن نیز ریزش مو مشاهده شود. این از دست دادن موی سر یک مسئله موقتی است. پس از اتمام کامل درمان، موی شما مجدد رشد می‌کند.

- اگر با توجه به نوع دارویی که دریافت می‌کنید، مطمئن هستید که ریزش مو دارید، موی‌تان را کوتاه کنید در این صورت ریزش مو ناراحتی کمتری ایجاد می‌کند.

- می‌توانید در این مدت از کلاه‌ گیس یا روسری استفاده کنید.

- سعی کنید از شانه با دندانه درشت استفاده کنید و از کش مو استفاده نکنید چون باعث کنده شدن مو می‌شود. از رنگ مو استفاده نکنید.

- حین شستن موی سر از آب داغ استفاده نکنید.

- از سشوار با هوای سرد استفاده کنید.

تغییر رنگ ناخن‌ها:

- برخی داروها (تاکسول - تاکسوتر - آدریا مایسین) باعث می‌شود رنگ ناخن‌ها کبود شود و خط سفیدی روی ناخن ایجاد شود.

- معمولا این تغییر رنگ 7-6 ماه پس از پایان شیمی درمانی برطرف می‌شود.

زخم دهان:

ممکن است دهان یا زبان‌تان خشک یا زخم شود، یا از لثه و زبان خونریزی داشته باشید.

- این عارضه معمولا 10-3 روز بعد از شیمی درمانی رخ می‌دهد.

- در این حالت شما احساس سوختگی و زخم می‌کنید و دهان‌تان ملتهب است که باعث ایجاد ناراحتی و درد می‌شود.

- این زخم‌های دهان جویدن و بلع را سخت می‌کند و تغذیه شما دچار اختلال می‌شود در نتیجه کاهش وزن پیدا می‌کنید.

- در موارد شدید ممکن است باعث اختلال در تلکم شما شود.

- این زخم‌های دهانی شما را برای عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی مستعدتر می‌کند.

راه‌های پیشگیری و درمان:

مسائلی که زخم دهان را بدتر می‌کند

فقر بهداشت دهان و دندان، بیماری‌های کلیه، سیگار کشیدن و استفاده از تنباکوی جویدنی و مصرف غذاهای سفت و الکل

مراقب از دهان:

- دهان‌تان را با آب نمک 3-2 بار در روز بشویید.

- دندانتان را 3-2 بار در روز مسواک بزنید.

- از یک دهانشویه مناسب استفاده کنید.

- می‌توانید درد دهانتان را با مکیدن تکه‌های کوچک یخ کاهش دهید (به این روش کرایو تراپی گویند).

یک نرم‌کننده یا مرطوب‌کننده به لب‌هایتان بمالید.

خستگی:

ممکن است احساس خستگی بیش از حد داشته باشید که با استراحت هم رفع نشود. در این صورت شما احساس ضعف شدید در انجام فعالیت‌های روزانه دارید یا ممکن است در تمرکز کردن و یادآوری مسائل دچار مشکل شوید.

- به خاطر بسپارید چه موقع از روز بیشترین انرژی را دارید و چه زمانی احساس ضعف می‌کنید و بعد فعالیت‌های مهم و ملاقات‌های مهم‌تان را در زمانی که انرژی بالایی دارید، انجام دهید.

- در زمانی که انرژی بالایی دارید، غذا بخورید.

- اگر می‌توانید نرمش و پیاده‌روی کنید.

- استراحت بیش از حد می‌تواند باعث احساس خستگی بیشتر شود.

- فعالیت‌های روزانه‌تان را یادداشت کنید و کارها و فعالیت‌هایی را که باید انجام دهید، یادداشت کنید.

- در موارد کاهش قدرت حافظه و فراموشی‌های موقت، اطلاعات شخصی مهم‌تان (آدرس، شماره تلفن، شماره شناسنامه، سال تولد، کد ملی و شماره حساب) را در دفترچه‌ای یادداشت کنید و به همراه داشته باشید یا در تلفن همراهتان ذخیره کنید.

- اگر داروی روزانه مصرف می‌کنید و فراموش می‌کنید، از جعبه‌های ویژه روزانه یا هفتگی و یا از جعبه‌های قرصی که تایمر دارند، استفاده کنید.

قدرت باروری و عادت ماهیانه:

داروهای شیمی درمانی موجب تخریب عملکرد تخمدان و بیضه می‌شوند که منجر به افزایش خطر نازایی و عقیمی می‌شود.

شما می‌توانید در این مورد با پزشک‌تان صحبت کنید.

در خانم‌ها این مسئله روی عادت ماهیانه آنها اثر می‌گذارد و در اکثر موارد تا آخر کموتراپی قطع می‌شود.

تغییرات هورمونی در خانم‌ها ممکن است باعث گرگرفتگی و خشکی در ناحیه تناسلی شود. برای تخفیف گرگرفتی بهتر است مصرف قهوه و چای را کاهش دهید و ورزش سبک انجام دهید. برای کاهش خشکی واژن، از ژل نرم‌کننده استفاده کنید و شورت نخی بپوشید. خانم‌هایی که شیمی درمانی می‌شوند و همسرانی مردانی که دارو می‌گیرند تا حداقل یک سال بعد از خاتمه شیمی درمانی باید از بارداری خودداری کنند.

مردانی که قرار است شیمی درمانی انجام دهند و مصرف این داروها ممکن است سبب عقیمی شود، می‌توانند قبل از شروع شیمی درمانی به بانک اسپرم مراجعه کنند.

بی‌حسی و گزگز دست‌ها و پاها:

علت این بی‌حسی: داروهای شیمی درمانی، دیابت، اورمی، سوء تغذیه شدید، ضربه، سرطان و مواد سمی خاص است.

نشانه‌ها: ضعف، درد در ساعد، دست، ساق و پنجه پا، احساس‌های غیرعادی مثل: سوزش، خارش، گزش و بی‌حسی.

راه درمان: ماساژ که موجب افزایش جریان خون و کاهش درد می‌شود.

فیزیوتراپی که با تغییرات دامنه حرکتی و تمرینات خاص به این مسئله کمک می‌کند.

کنترل درد: اگر درد را تجربه کردید با پزشک‌تان در مورد آن صحبت کنید تا بر اساس صلاحدید داروی مورد نظر را تجویز کند.

بیماران در زمان تزریق داروی شیمی درمانی به نکات زیر توجه کنند:

- در زمان رگ‌گیری توسط پرستار آرامش خود را حفظ کنید و با وی همکاری کنید. بهتر است بگذارید او تصمیم‌ گیرنده مکان مناسب برای رگ‌گیری باشد.

- اگر آنژیوکت را به دلیل رگ‌های نامناسب در محل خم آرنج زدند، مراقب باشید و دست خود را خم و راست نکنید.

- اگر عمل جراحی پستان و برداشتن غدد لنفاوی انجام داده‌اید، به پرستارتان یادآوری کنید که از دست طرف دیگر رگ‌گیری کند.

- در زمان دریافت دارو اگر احساس کردید تزریق نسبت به قبل فرق کرده است یا احساس سوزش، درد، قرمزی یا تورم در محل آنژیوکت کردید به پرستارتان اطلاع دهید.

- در صورت احساس سوزش در زیر پوست، ناحیه اطراف آنژیوکت و یا تورم، قطع جریان سرم بلافاصله به پرستار اطلاع دهید و سرم را ببندید.

- بعد از خارج کردن آنژیوکت توسط پرستار، دست خود را (تا 48 ساعت) از سطح بدن بالاتر نگه دارید.

- در صورتی که پوست ناحیه در اثر نشت دارو صدمه دید، می‌توان با انجام گرافت پوستی آن را معالجه کرد.