چرا دعا‌های باقی‌مانده از امام سجاد(ع) از سایر امامان بیشتر است؟

خبرگزاری تسنیم: امام علی بن حسین علیهماالسلام که به دلیل عبادت و بندگی خدا به امام سجاد و زین‌العابدین معروف است، در سال ۳۷ هجری در مدینه متولد شدند. طبق نقل مشهور، مادر آن حضرت شهربانو نام داشته و ایرانی بودند. زندگی شهربانو کوتاه بود و بعد از به دنیا آمدن امام سجاد علیه السلام از دنیا رفت. البته روایت ضعیفی هم وجود دارد که همراه امام حسین علیه السلام به کربلا رفت، اما این روایت چندان اعتبار ندارد و نام ایشان جزء کاروان امام حسین علیه السلام ثبت نشده است.

دوران ۳۴ ساله امامت امام زین‌العابدین هرچند با سختی‌ها و ظلم‌های بسیاری از طرف حکومت بنی‌امیه همراه بود، اما فرصتی شد تا آن حضرت درس جوانمردی و سبک زندگی دینی را به انسان‌ها در طول تاریخ آموزش دهند. چنانکه دعا‌های آموزش داده شده توسط آن حضرت، سراسر معرفت، حکمت، علم و تقواست.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر حمیدرضا فلاح، استاد دانشگاه و پژوهشگر اسلامی، انجام داده به بررسی بخش‌هایی از سیره و منش امام زین‌العابدین علیه السلام پرداخته است. آن طور که این کارشناس دینی توضیح می‌دهد، به صحیفه سجادیه، زبور آل محمد علیهم السلام و انجیل اهل بیت علیهم السلام هم گفته‌اند. چون بعد از قرآن کریم که سخن خداوند متعال است، صحیفه سجادیه مانند نهج البلاغه دارای ظرایف و نکات معنوی است که از قدرت هر انسان معمولی بعید است. درواقع نوع ابراز بندگی، عرض ارادت و شوق‌ورزی به خدای متعال و اظهار خوف از خشم خداوند، که در صحیفه سجادیه بیان شده به نوعی است که انسان معمولی با دانسته‌ها و ظرفیت‌های خاکی توان عرض آن را ندارد. بلکه لازم است فردی دانا به امور معنوی، صالح، خداشناس و در اوج معنویت آن را بگوید.

بیماری‌ای که مشیت الهی بود

گفته شده که بیماری امام سجاد علیه السلام در واقعه کربلا به مشیت الهی بوده تا در این واقعه زنده بمانند. آیا این مطلب صحت دارد؟

بله. امام سجاد علیه السلام در زمانی که واقعه عاشورا روی داد، یعنی در سال ۶۱ هجری تقریبا ۲۴ ساله بودند و طبیعی است که در آن زمان جوان و برومند بوده‌اند. اما خداوند متعال که می‌خواست چراغ امامت و ولایت روشن بماند، در قالب بیماری آن حضرت را از رفتن به میدان و کشته شدن نگاه داشت.

به این ترتیب امام سجاد علیه السلام همراه با کاروان اسرای اهل بیت علیهم السلام راهی کوفه و شام شدند. آن حضرت در مجلس ابن زیاد و یزید و در هر شرایط دیگری که لازم می‌دانستند، سخنرانی کرده و خطبه‌ای می‌خواندند و حقیقت را برای مردم بازگو می‌کردند.

چه زمانی امام سجاد علیه السلام به مدینه برگشتند؟

آن حضرت بعد از ماجرای شام همراه با اسیران کربلا به مدینه برگشتند. درواقع ایشان بعد از شهادت پدر بزرگوارشان، امام حسین علیه السلام، بیشتر از ۳۰ سال مسئولیت امامت و هدایت مردم را بر عهده داشتند.

زینت عبادت‌کنندگان

برای امام سجاد علیه السلام لقب‌هایی مثل زین‌العابدین هم گفته شده است. دلیل چنین القابی چیست؟ مگر سایر امامان معصوم علیهم السلام در عبادت و بندگی خدا نمونه و الگوی مردم نبوده‌اند؟

درست است که همه ائمه اطهار علیهم السلام در بندگی خدا سرمشق مردم و سرآمد خلق بوده‌اند، اما این صفت در وجود مبارک امام سجاد علیه السلام به عینیت بیشتری رسیده بود. در عین حال آن حضرت قالب دعا را برای ارشاد و هدایت مردم انتخاب کردند و این امر باعث بروز و ظهور بیشتر صفت عبادت در ایشان شد.

علاوه بر صفت زین‌العابدین و سید الساجدین، آن حضرت را با عنوان‌هایی مانند سید المتقین، امام‌المؤمنین، امین، زکی، منار القانتین، زین‌الصالحین و قدوه الزاهدین می‌شناسیم که همگی از شخصیت باتقوا و بنده صالح بودن ایشان برخواسته است. البته صفت البکاء هم به ایشان نسبت داده شده چراکه بار‌ها دیده می‌شد که از خوف خدای متعال گریه می‌کردند.

زبور آل محمد علیهم السلام

یکی از آثار ارزشمند امام سجاد علیه السلام، صحیفه سجادیه است که مضامین عالی و معنوی را در قالب دعا بیان فرموده‌اند. به صحیفه سجادیه، زبور آل محمد علیهم السلام گفته‌اند. دلیل این نامگذاری چیست؟

درست است. به صحیفه سجادیه، زبور آل محمد علیهم السلام و انجیل اهل بیت علیهم السلام هم گفته‌اند. چون بعد از قرآن کریم که سخن خداوند متعال است، صحیفه سجادیه مانند نهج البلاغه دارای ظرایف و نکات معنوی است که بیان آن از قدرت هر انسان معمولی بعید است. درواقع نوع ابراز بندگی، عرض ارادت و شوق‌ورزی به خدای متعال و اظهار خوف از خشم خداوند، که در صحیفه سجادیه بیان شده به نوعی است که انسان معمولی با دانسته‌ها و ظرفیت‌های خاکی توان عرض آن را ندارد. بلکه لازم است فردی دانا به امور معنوی، صالح، خداشناس و در اوج معنویت آن را بگوید.

به طوری که برای بیان و تفسیر هر جمله و حتی هر کلمه از صحیفه سجادیه باید مدت‌ها زمان گذاشت و آن را تحلیل کرد تا بدانیم مقصود گوینده دانا، دانشمند و مؤمن آن چه بوده است و چه نکاتی را در قالب دعا بیان می‌فرماید، آن هم در دورانی که می‌توان گفت: سخت‌ترین دوران در تاریخ شیعه بود.

سخت‌ترین دوران در تاریخ شیعه

چرا دوران امام سجاد علیه السلام را جزء سخت‌ترین دوران در تاریخ شیعه می‌نامند؟

از یک طرف در نظر بگیرید که اوضاع فکری و فرهنگی جامعه تا اندازه زیادی به قهقرا کشیده شده بود که امام حسین علیه السلام را تشنه در صحرای کربلا به شهادت رساندند. آن‌ها به همین اندازه از ظلم کفایت نکردند و حتی خانواده آن حضرت را به اسارت بردند که امام سجاد علیه السلام نیز یکی از اسراء بودند.

از طرف دیگر دوران ۳۴ ساله امامت امام سجاد علیه السلام در شرایطی گذشت که شش حاکم بنی‌امیه یکی بعد از دیگری خلافت را در دست می‌گرفتند و تا جایی که می‌توانستند نسبت به شیعیان و به خصوص به ساحت مقدس امام علیه السلام ظلم می‌کردند. عبدالملک مروان یکی از آن حاکمان بود که به شهادت تاریخ هزاران شیعه را قتل عام کرد.

یکی از فرمانداران او، حجاج بن یوسف ثقفی بود که شیعیان دانشمند و والامقامی مثل کمیل و سعید بن جبیر را سر می‌برید و از این کار لذت می‌برد و به آن فخر و مباهات می‌کرد. گفته شده وقتی حجاج به درک واصل شد، از زندان او هشتاد هزار زندانی بی‌گناه و مظلوم آزاد شدند که حدود سی هزار نفر آن‌ها، زنان بودند؛ زنانی که در بدترین و سخت‌ترین شرایط محبوس بودند.

مشخص است که دوران امامت امام سجاد علیه السلام در این شرایط با سختی‌ها و گرفتاری‌های زیادی همراه بود و شیعیان به شدت تحت فشار بودند.

به تصریح برخی تاریخ‌نویسان امام سجاد علیه السلام اجازه اقامه عزا برای پدر بزرگوار خود نداشتند.

درست است. آن حضرت نه‌تن‌ها اجازه و فرصت اقامه عزا برای حضرت سیدالشهدا علیه السلام نداشتند، بلکه حتی فرصت به ایشان داده نمی‌شد تا درس و کلاس راه بیندازند، مردم را در مکانی جمع کرده و خطبه‌ای بخوانند. در این سال‌های طولانی امامت، به قدری شیعیان تحت فشار و در اقلیت بودند که امام سجاد علیه السلام می‌فرمودند: «مَا بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ عِشْرُونَ رَجُلًا یُحِبُّنَا» یعنی در تمام مکه و مدینه، به اندازه بیست نفر محب نداریم. البته منظور امام علیه السلام یارانی است که جان بر کف و آماده دفاع از دین خدا باشند.

جالب است که بر اساس روایت‌های مستند امام سجاد علیه السلام فقط چهار نفر یار حقیقی داشتند که حاضر به دفاع تمام عیار از دین خدا بودند. یحیی بن ام طویل، سعید بن مسیب مخزومی، حکیم بن جبیر و ابوخالد کابلی که فقط همین چهار نفر بر دین اسلام محکم ایستادند و از خط امام خود پیروی کردند.

مدعی بسیار؛ یار حقیقی اندک

آیا این مطلب به این معناست که مردم مدینه، مکه و حتی کوفه شیعه و پیرو امام سجاد علیه السلام نبودند؟

خیر. طبق شهادت تاریخ تعداد شیعیان از این چهار نفر بیشتر بوده، اما باید دقت داشت که همه آن‌ها یار مطیع و فرمانبردار حقیقی نبودند. همان طور که در ماجرای کربلا اتفاق افتاد و وقتی امام حسین علیه السلام در مکه و مدینه حضور داشتند و زندگی می‌کردند، افراد زیادی ادعای شیعه بودن داشتند. آن‌ها حتی در دل امام حسین علیه السلام را دوست داشتند و بعد از شهادت ایشان گریه هم می‌کردند، اما حاضر نشدند که همراه امام خود به کربلا بروند و از جان حق دفاع کنند. به این علت که ایمان در دل‌های آن‌ها ریشه‌دار نبود و فقط همان ۷۲ نفر یاران و شهدای کربلا بودند که از ایمان حقیقی برخوردار بودند.

مثال دیگر مربوط به دوران امام صادق علیه السلام است. در دوران امام صادق علیه السلام گفته شده که آن حضرت حدود چهار هزار نفر شاگرد علمی داشتند. یعنی چهار هزار نفر در آن دوران که جمعیت زیادی است در مکتب امام صادق علیه السلام حاضر می‌شدند و از ایشان درس دین می‌آموختند. مشخص است که تعداد شیعیان باید از این هم بیشتر باشد، چون همه شیعیان امکان حضور در مجلس آن حضرت را نداشتند. اما وقتی سدیر صیرفی از آن حضرت سؤال کردند که چرا قیام نمی‌کنید؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: «اگر به اندازه این گوسفندان یار داشتم قیام می‌کردم.» سدیر می‌گوید من همه آن گوسفندان را شمردم و دیدم که ۱۷ گوسفند بودند. یعنی امام صادق علیه السلام در میان آن همه شیعیان و چهار هزار شاگر خود، به اندازه ۱۷ نفر یار حقیقی نداشتند.

در مورد امام سجاد علیه السلام هم این گونه است. در زمان آن حضرت شیعیان حضور داشته و در شهر‌های مختلف زندگی می‌کردند، اما یار حقیقی نبودند و امام علیه السلام نمی‌توانستند بر روی آن‌ها حسابی باز کنند.

ابزار عاطفه در خدمت تعلیم مفاهیم اسلامی و معنوی ‌ می‌دانیم که هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام به نحوی و مطابق با زمان خود و نیاز مردم، مفاهیم دینی و معنوی را تعلیم می‌دادند. چه شد که امام سجاد علیه السلام قالب دعا را برای بیان مفاهیم اسلامی برگزیدند؟

همان طور که در متن سؤال اشاره کردید، ائمه اطهار علیهم السلام با شرایط و مقتضیات زمان خود پیش رفته و حرکت می‌کردند. در دوره‌ای که نیاز بود، امام حسین علیه السلام قیام مسلحانه کردند. اما بعد از شهادت آن حضرت، جامعه دچار حزنی شده بود که لازم بود دین با عواطف آن‌ها کنار آمده و از ابزار عاطفه در جهت رشد و تعالی اسلامی و معنوی آن‌ها استفاده کند. بر همین اساس بوده که امام زین‌العابدین علیه السلام مفاهیم دینی و معارف والای اسلامی را در قالب ذکر و دعا تعلیم می‌دادند.

در قالب همین دعا‌ها بود که مردم جذب دین می‌شدند. همچنان که امروز هم ادعیه به یادگار مانده از امام علیه السلام مانند مناجات خمس عشر و صحفه سجادیه، نکات و ظرایف عمیقی را از دین به ما تعلیم می‌دهد. به این ترتیب آن امام بزرگوار و دانشمند الهی، انسان را در طول تاریخ مخاطب و مورد تعلیم و تربیت اسلامی قرار دادند.