حقوق بشر با بوی قرمه سبزی!

مجله مهر: فعال حقوق بشر احتمالا در ساده‌ترین تعریف یعنی کسی که برای بازگرداندن حقوق از دست‌رفته آدم‌ها تلاش می‌کند. از آن دست عبارت‌هایی که اغلب فقط لابلای اخبار سیاسی رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌ها شنیده می‌شود و به ندرت در ادبیات روزمره ما جا دارد. با این حال، نوشتن این عنوان در بیوگرافی صفحات شخصی تا اندازه زیادی به اعتبار صاحب صفحه اضافه می‌کند و تصور ما از یک فعال حقوق بشر-حتی قبل از اینکه او را بشناسیم-معمولا یکی از نخبه‌های جامعه است. به بهانه روز «حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» تلاش کردیم به چند سوال مهم به زبان ساده پاسخ بدهیم: چرا عنوان حقوق بشر در کشور ما تا این اندازه جنجالی و بحث برانگیز است و دلیل برداشت‌های متفاوت از این عنوان چیست؟ هر کدام از ما اطراف خودمان یا در سطح کشور آدم‌هایی را می‌شناسیم که برای کمک به دیگران بی ادعا و بی سر و صدا قدم‌های بزرگی برداشته اند، چرا به آن‌ها فعال حقوق بشر نمی‌گوییم یا هیچ وقت در مجامع بین المللی از آن‌ها تقدیر نمی‌شود؟ چطور می‌توانیم در تعریف درست یک فعال حقوق بشر باشیم؟ اینجا با «محمد صالح مفتاح» روزنامه‌نگار و فعال فضای مجازی صحبت کرده ایم که در حوزه فعالیت‌های حقوق بشری هم تجربیاتی دارد.

از کارتن خواب‌های تهران تا جنگ زده‌های غزه

آقای مفتاح فارغ التحصیل رشته «معارف اسلامی و حقوق» است و حقوق عمومی، حقوق رسانه و حقوق بشر از موضوعات مورد علاقه او برای خواندن و نوشتن است. مثل خیلی‌ها فعالیت‌های اجتماعی او از دوره دانشجویی شروع می‌شود: «سال ۸۳ بود که تعدادی از کارتن خواب‌های تهران بر اثر سرمای هوا فوت کردند. آن زمان دانشجو بودیم. برای اینکه مسئولین به حقوق این افراد توجه کنند تجمعاتی را تشکیل دادیم تا حداقل نیاز‌های اولیه آن‌ها توسط دولت تامین شود. همین جریان، پایه‌ای شد برای تاسیس گرمخانه‌ها در تهران تا مسئولین بتوانند افراد کارتن خواب را تا حدی مدیریت کنند. در جنبش عدالتخواه دانشجویی فعالیت دیگری داشتیم که مربوط به حقوق محیط زیست بود. سال ۸۹ در نشست فعالان مدنی حوزه محیط زیست در بولیوی شرکت کردیم که هدف آن مخالفت با فعالیت‌های کشور‌های توسعه یافته در زمینه تولید گاز‌های گلخانه‌ای و گرم شدن زمین بود. فعالیت‌هایی که منجر به از بین رفتن بخشی از زمین‌های کشاورزی مردم در سراسر دنیا شده بود یا در زندگی مردم تاثیرات مخرب جدی داشت. ما سه نفر بودیم که از طرف تشکل دانشجویی مان شرکت کرده بودیم. همانجا از ترجمه انگلیسی کتاب «اسلام و اخلاق زیست محیطی» (آیت الله جوادی آملی) رونمایی کردیم و با فعالین مختلف این حوزه ارتباط گرفتیم. فعالیت دیگر ما در زمان جنگ ۲۲ روزه غزه اتفاق افتاد. تجمعاتی را شکل دادیم و از مسئولین برای هموار کردن مسیر کمک به مردم فلسطین کمک خواستیم. اوج این اعتراضات هم حضور فعالین دانشجویی و مدنی در فرودگاه مهرآباد بود.»

فعال حقوق بشر یا فعال سیاسی؟ مسأله این است

بحث حقوق بشر وجه سیاسی پررنگی دارد و معمولا با فعالیت‌های سیاسی دیگر تداخل پیدا می‌کند. مرز‌های این دو عنوان طوری مخدوش شده که خیلی از فعالین سیاسی به عنوان فعال حقوق بشر معرفی می‌شوند. گاهی وجه خشونت آمیز بعضی از این فعالیت‌ها بسیار پررنگ‌تر است؛ یعنی کسی را که حتی فعالیت تروریستی دارد به عنوان فعال حقوق بشر معرفی می‌کنند. مثلا نام یکی از فعالین حقوق بشر را که زیاد شنیده اید، در اینترنت جستجو می‌کنید و به عکس کسی می‌رسید که سلاح در دست دارد! کسی رسماً به داعش پیوسته و می‌گویند فعال حقوق اقلیت‌های دینی و قومیتی است. در حالیکه در بحث حقوق بشر قرار است فعالیت‌های فرد مبتنی بر مباحث سیاسی نباشد و فعال حقوق بشر کسی است که به صورت «مدنی» و «غیر خشونت آمیز» بخشی از حقوق بشر را مطالبه می‌کند.

متاسفانه نهاد‌های حقوق بشری هم مسیر درستی را نمی‌روند. کسانی به عنوان گزارشگر حقوق بشر در موضوع ایران شناخته شده اند، که از افرادی وابسته به بعضی از گروهک‌های تروریستی مشاوره می‌گیرند؛ گروهک‌هایی مثل پژاک، کومله و جندالشیطان. در بعضی موارد مشاورانی که برای این گزارشگر‌ها فعالیت می‌کردند با گروهک منافقین ارتباط داشته اند. علت دیگر به چارچوب‌های سازمان ملل و استاندارد‌های دوگانه آن‌ها بر می‌گردد. یعنی مثلا عربستان یکی از بزرگترین ناقضین حقوق بشر در منطقه ماست و انتخابات و حقوق سیاسی مردم در آنجا مفهومی ندارد؛ اما کسی آن را نمی‌بیند و اتفاقا ایران به نقض این حقوق بشر متهم می‌شود. یا ببینید، در همین دنیایی که بحث حقوق بشر و فعالان آن تا این اندازه رسانه‌ای می‌شود، اسرائیل از شکنجه و کشتار کودکان ابایی ندارد. در واقع غرب حقوق بشر را به عنوان ابزاری در دست گرفته تا به کشور‌هایی که با آن‌ها مخالفت دارد، فشاری اعمال کند و اصلا بحث حقوق بشر مطرح نیست.

چطور می‌توانیم فعال حقوق‌بشر باشیم؟

حقوق بشر یک وجه حقوقی پررنگ دارد و در دانشگاه هم گرایشی ذیل حقوق وجود دارد که در کارشناسی ارشد تدریس می‌شود. اما برای اینکه در این حوزه کار کنید لازم نیست حتما در این رشته تحصیل کرده باشید. می‌دانید که حقوق بشر شاخه‌های متنوعی دارد. بحث صلح، حقوق مدنی-سیاسی، حقوق اقتصادی-اجتماعی، حقوق جمعی، حقوق محیط زیست و ... لزومی ندارد که افراد از تمام قانون مطلع باشند، همین که بدانند حفر چاه -که بصورت گسترده و غیر مجاز در ایران رواج دارد- باعث خشکسالی می‌شود و با این کار نسل‌های بعد از نعمت آب محروم می‌شوند، کافی است تا به قدر توانایی از وقوع آن جلوگیری کنند. برای فعالیت در زمینه حقوق بشر امکانات ما خیلی گسترده است. ما مجازی زده شده ایم و موضوعات را صرفا در فضای مجازی پیگیری می‌کنیم. من خودم در فضای مجازی حضور زیادی دارم و می‌بینم ما اغلب فکر می‌کنیم تنها ابزار ما دنیای مجازی است. در حالیکه یکی از مهم‌ترین کار‌هایی که یک فعال حقوق بشر باید انجام دهد «آگاه سازی» است. ممکن است نزدیکان خودتان را در موضوعی آگاه کنید. یا افراد بیشتری را با یک برگ کاغذ که بخشی از موضوعی را در آن شرح داده اید، مطلع کنید. شاید نیاز به فعالیت «میدانی» هم باشد! اینکه بروید با افراد، نهاد‌ها یا سازمان‌ها مذاکره و نامه نگاری کنید. لازم نیست همه حرف‌ها را فقط در فضای مجازی منتشر کنیم. بهتر است حتما از ظرفیت‌های دیگر هم استفاده کنیم؛ مثلا هنرمندان را وارد این عرصه کنیم و اگر یک نابسامانی اجتماعی را در داخل یا خارج از کشور می‌بینیم در قالب‌های هنری آن را مطرح کنیم. برای مثال، نظارت بر مسئولین، حق پاسخگویی و حق دخالت مردم در سرنوشت خودشان جزو حقوقی است که هم قانون اساسی ما آن را به رسمیت شناخته و هم در اعلامیه حقوق بشر ذکر شده است؛ می‌توانیم آن را در یک فرم رسانه‌ای یا هنری نشان دهیم و همین یک فعالیت حقوق بشری جدی است.

چرا ما فعالیت حقوق بشری در چارچوب قانون نداریم؟!

از آقای مفتاح پرسیدیم چرا افراد متعهد به قانون و در چارچوب‌های رسمی کشور به طور جدی به این موضوع ورود نمی‌کنند؟ «متاسفانه همینطور است. به نظر می‌رسد افراد سیاسی که با سوء نیت فعالیت می‌کنند، فعال‌تر هستند. آن‌ها در فضای مجازی مسائل داخلی کشور را با هشتگ‌های انگلیسی منتشر و داغ می‌کنند. درصورتی که در حوزه موضوعات بین المللی است که باید از هشتگ‌های انگلیسی یا از هشتگ‌هایی با زبان‌های مرتبط استفاده کرد. چون مرز‌های فعالیت مدنی و حقوق بشری با فعالیت‌های سیاسی و تروریستی به هم ریخته، علاقمندان به انقلاب و ایران هم گاهی دچار محافظه کاری می‌شوند و درگیر مطالبات جدی نمی‌شوند. درصورتی که اتفاقا حقوق بشر یکی از آرمان‌های انقلاب اسلامی بوده است که از اول هم برای همان‌ها انقلاب کرده‌ایم. فصل سوم قانون اساسی یک دستاورد مهم و یکی از بخش‌های بسیار روشن تاریخ انقلاب ماست. در این فصل، مباحث مربوط به آزادی‌های زبان، مذهب و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی دیده می‌شود که در این سال‌ها توانستیم بخش زیادی از این حقوق را برای مردم تثبیت کنیم. اصلا بگذارید اینطور بگویم: برقرار کردن حقوق واقعی بشر فقط از یک حکومت دینی برمی‌آید که انسان را دارای فطرت الهی می‌داند، و گرنه از دید اومانیستی که انسان ارزش ذاتی ندارد. ما هستیم که می‌گوییم خدا از ذات خودش در انسان دمیده است و ما باید تلاش کنیم مدعی اول حقوق بشر باشیم.»