درخت عجیب و وحشتناک زقّوم چیست؟

جام نیـوز: متن پرسش مطرح شده وپاسخ این مرجع تقلید شیعیان بدین شرح است: منظور از «زقّوم» چیست؟ پاسخ اجمالی: «زقّوم» به گفته اهل لغت اسم گیاهى تلخ، بدبو و بد طعم است. هم چنین »راغب» در «مفردات» مى گوید: «زقّوم» هر نوع غذاى تنفرآمیز دوزخیان است. از سویی قرآن نیز در توصیف «زقوم» می فرماید: «آن درختى است که از قعر جهنم مى روید! و شکوفه آن مانند کله هاى شیاطین است!» این گونه تشبیه براى بیان نهایت زشتى و چهره تنفرآمیز آن است، زیرا انسان از چیزى که متنفر باشد در ذهن خود براى آن قیافه اى زشت و وحشتناک ترسیم مى کند. پاسخ تفصیلی: «زقّوم» به گفته اهل لغت اسم گیاهى است تلخ و بدبو و بد طعم(۱) و به گفته بعضى از مفسران، اسم گیاهى است که داراى برگ هاى کوچک و تلخ و بدبو است، در سرزمین «تهامه» مى روید که مشرکان با آن آشنا بودند.(۲) و در بعضى تفاسیر آمده است که: این گیاه، شیره اى دارد که وقتى به بدن انسان مى رسد، ورم مى کند.(۳) «راغب» در «مفردات» مى گوید: «زقّوم» هر نوع غذاى تنفرآمیز دوزخیان است. «لسان العرب» مى گوید: هنگامى که آیه«زقوم» نازل شد «ابوجهل» گفت: چنین درختى در سرزمین ما نمى روید، چه کسى از شما معنى «زقوم» را مى داند؟ در آنجا مردى از «آفریقا» حاضر بود، گفت: «زقوّم» به لغت آفریقائیان «کره و خرما» است! «ابوجهل» به عنوان سخریه صدا زد: کنیز! مقدارى خرما و کره بیاور تا زقّوم کنیم! مى خوردند، مسخره مى کردند و مى گفتند محمد(صلى اللهعلیه وآله) در آخرتما را به اینها مى ترساند! آیهنازل شد و پاسخ دندان شکنى به آنها داد: (آن درختى است که از قعر جهنم مى روید!)؛ «انَّها شَجَرَهٌ تَخْرُجُ فى اَصْلِ الْجَحیم»(۴). سپس مى افزاید: (شکوفه آن مانند کله هاى شیاطین است!)؛ «طَلْعُها کَاَنَّهُ رُوُسُ الشَّیاطین»،(۵). در اینجا این سوال پیش مى آید: مگر مردم کله هاى شیاطین را دیده بودند، که قرآن شکوفه هاى «زقوم» را به آن تشبیه مى کند؟ مفسران در اینجا پاسخ هاى متعددى ذکر کرده اند: بعضى گفته اند: یکى از معانى «شیطان» یک نوع مار بد منظر است که شکوفه «زقوم» به آن تشبیه شده است . و بعضى گفته اند: یک نوع گیاه بد چهره است. ولى آنچه صحیح تر به نظر مى رسد این است که این تشبیه براى بیان نهایت زشتى و چهره تنفرآمیز آن است؛ زیرا انسان از چیزى که متنفر باشد در ذهن خود براى آن قیافه اى زشت و وحشتناک ترسیم مى کند و به هر چه علاقه مند است براى آن قیافه اى زیبا و دوست داشتنى. لذا در عکسهائى که مردم براى فرشتگان مى کشند، زیباترین چهره ها را ترسیم مى کنند و بر عکس براى شیاطین و دیوها، بدترین چهره ها را، در حالى که نه فرشته را دیده اند و نه دیو را. در تعبیرات روزمرّه، بسیار دیده مى شود که مى گویند: «فلان کس مانند عفریت است» یا «قیافه دیو دارد»! اینها همه تشبیهاتى است بر اساس انعکاسات ذهنى انسان ها از مفاهیم مختلف، تشبیهاتى لطیف و گویا.(۶) پی نوشت: (۱). «مجمع البحرین»، ماده «زقم». (۲). تفسیر «روح البیان»، جلد ۷، صفحه ۴۶۴. (۳). «روح المعانى»، جلد ۲۳، صفحه ۸۵. (۴). سوره صافات، آیه ۶۴. (۵). سوره صافات، آیه ۶۵. (۶). گرد آوری از کتاب: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیه، چاپ بیست و ششم، ج ۱۹، ص ۸۳.