دعای قربانی و تاریخچه آن

قربانی کردن سنتی تاریخی است و از روزهای نخست آفرینش به آن عمل شده‌است. هدف از قربانی کردن در تمام عصرها و دوره‌ها نیز طلب ترحم خدا یا خدایان بوده‌است و در تمام ادیان چه توحیدی و چه ادیان و مذاهب مشرکانه وجود داشته است. در این یادداشت علاوه بر ذکر تاریخچه‌ای از قربانی کردن به فواید آن و دعای قربانی در دین اسلام می‌پردازیم.

اولین قربانی در تاریخ زمین، قربانی کردن فرزندان حضرت آدم (علیه‌السلام) است. به این قربانی کردن در قرآن نیز به صورت شفاف تصریح شده است: «وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ [مائده/ ۲۷] و داستان دو پسر آدم را به درستى بر ايشان بخوان هنگامى كه [هر يك از آن دو] قرباني‌اى پيش داشتند پس از يكى از آن دو پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد [قابيل] گفت‏ حتما تو را خواهم كشت [هابيل] گفت‏ خدا فقط از تقواپيشگان مى ‏پذيرد». در شرح آیه فوق بیان داشته‌اند که هابیل شغل چوپانی داشت و قابیل کشاورز بود. حضرت آدم به آنها دستور داد که در راه خدا قربانی کنند. هابیل یکی از بهترین دام‌های خود را برای قربانی کردن آورد و قابیل خوشه‌ای گندم نامرغوب را برای این کار انتخاب کرد که در پایان قربانی هابیل پذیرفته شد و از قابیل قبول نشد. همین مسئله باعث آن شد که آتش حسادت در وجود قابیل شعله‌ور شود و برادر خویش را به قتل برساند.

قربانی خاص دیگری که انجام گرفته است، قربانی حضرت نوح (علیه‌السلام) ست که ایشان پس از پایان طوفان و نجات از آن، حیوانات زیادی را برای خدا قربانی کرد.[۱] البته ماجرای قربانی کردن و شهرت آن در بین ادیان توحیدی از زمان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) بوده است. وقتی که خداوند دستور داد که ابراهیم فرزندش اسماعیل را قربانی کند و این امتحانی سخت برای حضرت ابراهیم بود. به این مطلب در سوره صافات آیات ۱۰۲ تا ۱۱۲ تصریح شده است.

نوع دوم قربانی در یهودیت قربانی‌های غیر دموی بود که در آن حیوان را نمی‌کشتند بلکه آن را در بیابان‌ها رها می‌کردند که قرآن کریم این عمل را تقبیح کرده است: مَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِيرَةٍ وَلَا سَائِبَةٍ وَلَا وَصِيلَةٍ وَلَا حَامٍ وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَأَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ [مائده/۱۰۵] خدا [چيزهاى ممنوعى از قبيل] بحيره و سائبه و وصيله و حام قرار نداده است ولى كسانى كه كفر ورزيدند بر خدا دروغ مى ‏بندند و بيشترشان تعقل نمى كنند. در آیه منظور از بحیره[۲] و سائبه[۳]، رها کردن حیوان زنده در بیابان به نیت قربانی است. مسیحیان نیز قربانی را برای شخص حضرت عیسی (علیه‌السلام) انجام می‌دهند. به عقیده آنان حضرت مسیح خون خود را برای بخشیده شدن گناهان فدا کرد و بنابراین باید مسیحیان نیز هر ماهه مبلغی به کشیش‌ها بپردازند و پیش وی اعتراف کنند تا گناهانشان بخشیده شود.[۴]

انفاق مال در راه خدا و کمک به فقیران و نیازمندان به صورت‌های مختلف در دین اسلام مدنظر قرار گرفته است. چه با واجبات مالی همچون خمس و زکات و چه مستحبات مالی مانند صدقه دادن. قربانی کردن نیز دارای واجب و مستحب است و طبق احکام اسلامی باید فقط برای خدا صورت گیرد که در دین اسلام به صورت زیر است: الف) قربانی حجاج در منا یا هدی که واجب است.[۵] ب) قربانی اضحیه یا قربانی روز عید قربان که مستحب است.[۶] ج) قربانی برای کفاره ارتکاب کارهای حرام بر شخص محرم مثل صید در حال احرام.[۷] د) قربانی وفای به نذر؛ که دو قسم دارد که در مقابل نعمت یا به سبب انجام کار ناپسندی صورت می‌گیرد.[۸] هـ) عقیقه کردن که به عنوان عملی مستحب، و هم برای سلامتی نوزاد، در هفته اول تولد صورت می‌پذیرد.[۹] دعای قربانی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) طبق روایت به هنگام قربانی کردن دو گوسفند قربانی کرده وچنین انجام دادند: وَ ضَحَّى رَسُولُ اللَّهِ ص بِكَبْشَيْنِ ذَبَحَ وَاحِداً بِيَدِهِ وَ قَالَ: اللَّهُمَّ هَذَا عَنِّي وَ عَنْ مَنْ لَمْ يُضَحِّ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وَ ذَبَحَ الْآخَرَ فَقَالَ اللَّهُمَّ هَذَا عَنِّي وَ عَنْ مَنْ لَمْ يُضَحِّ مِنْ أُمَّتِي[۱۰] خداوندا، اين قربانى به نيت من و افرادى از خاندان من كه قربانى نكرده‌اند، و هنگام ذبح گوسفند ديگر فرمود: خدايا، اين قربانى به نيت من و آن دسته از افراد امت من كه قربانى نكرده‌اند. در سیره امام علی (علیه‌السلام) وارد شده که ایشان به هنگام ذبح قربانی دعایی می‌خواندند که آن دعا به شرح زیر است: بسم اللَّه وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مسلماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، اللّهمّ‏ منک و لک به نام خداوند بخشنده مهربان، خدا روى خود را به سوى کسى آوردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده، در حالى که در دین خود خالص و مسلمانم، و من از مشرکان نیستم، همانا که نماز من، و عبادت و قربانیم، و زندگانیم و مرگم از آنِ اللَّه؛ پروردگار جهانیان است. خدایا این قربانى از تو و براى تو است. سپس مى‌فرمود: هَذَا عَنْ نَبِيِّكَ. (ثواب) این از جانب پیامبرت. ثُمَّ يَذْبَحُهُ وَ يَذْبَحُ كَبْشاً آخَرَ عَنْ نَفْسِهِ‏[۱۱] آن‌گاه گوسفند را سر مى‌بريد و بعد يك گوسفند ديگر به نيت خويش سر مى‌بريد. امام خمینی ره نیز دعای زیر را برای قربانی ذکر کرده‌‍اند: وَجَّهْت ُ وَجْهِي َ لِلَّذِي ْ فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ حَنِيْفاَ مُسْلِماَ وَما أنا مِن َ الْمُشْرِكِيْنَ إنَّ صَلاتِي ْ وَ نُسُكِي ْ وَ محيايَ وَمَماتيِْ لِلّه رَبِّ الْعالَمِيْن َ لاشَريْك َ لَهُ‌ وَ بِذالِك َ اُمِرْتُ وَ أنا مِنَ الْمُسلِمِيْن َ، ألَّلهُمَّ مِنْك َ وَ لَكَ‌ بِسْمِ الله ِ وَالله ُ أكْبَرُ،‌ ألَّلهُمَّ تَقَبَّل مِنـِّي[۱۲] نکته آخر یکی از شبهه پراکنی‌هایی که سالها در ایران رواج داشت و با ایام حج گسترده نیز می‌شد این بود که به جای حج رفتن برای فقرا خرج کنند بهتر است. حال امسال که هیچ ایرانی‌ای به حج اعزام نشدند، باید ببینیم چقدر به فقیران و نیازمندان کمک می‌شود و به نوعی این یک تجربه عملی در پاسخ به آن شبهه است.

[۱] . صادقی اردستانی، احمد، از میقات تا میعاد، ص۶۴۰- ۶۳۳ [۲] . ترجمه المیزان به نقل از مجمع البیان، ج ۶، ص ۳۵۰: بحيره ماده شتري بوده كه پنج شكم زائيده باشد، و شكم پنجم آن نر باشد. و چون رسم چنين بوده كه گوشهاي اين بچه شتر را پاره كرده و شكاف فراخي به آن مي‌دادند از اين جهت آن را بحيره مي‌ناميده‌اند. و نيز رسمشان اين بوده كه بر پشت آن سوار نمي‌شدند، و آن را نمي‌كشتند، و از باب احترام از هيچ آب و علفي منعش نمي‌نمودند و پيادگان هر چه هم خسته مي‌شدند بر پشت آن سوار نمي‌شدند. [۳] . همان به نقل از ابن‌عباس، ج ۶، ص ۳۵۱: سائبه شتراني بوده‌اند كه در راه خشنودي و جلب رضايت بت‌ها و بمنظور تقرب به آنها آزاد مي‌شده‌اند، و سائبه و هر چيز ديگري كه براي بت نذر مي‌شده آن را به خدام بتكده مي‌داده‌اند، آنها نيز شير آن شتران و ساير منافع نذورات را به مصرف ابن السبيل‌ها و ساير فقرا مي‌رسانيدند. [۴] رک: فلیسین شاله، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، ترجمه منوچهر خدایار محبی، ص۴۳۹-۴۳۸ [۵] . عاملی، علی بن احمد، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۲۸۹ [۶] . همان، ص ۳۰۵ [۷] . همان، ص ۳۳۴ [۸] . همان، ص ۱۴۱ [۹] . همان، ص ۴۴۸ [۱۰] . شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۴۸۹ [۱۱] . همان [۱۲] . مناسک حج حضرت امام خمینی ره