نقش طرح های انتقال آب در نجات دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه که حالا دیگر یکی از مهمترین معضلات کشور است به عنوان یکی از اولویت های دولت یازدهم مطرح شد و برای نجات آن کارگروه و ستاد احیا به ریاست کلانتری که به اعتقاد بسیاری از متخصصان علوم آب و محیط زیست بهترین گزینه برای این سمت بود تشکیل شد بدین سان فعالیت این ستاد با هدف احیاء دریاچه ارومیه طرح احیاء پس از ماه ها مطالعه توسط متخصصان و استادان این دانشگاه در کنار استادان دانشگاه های ارومیه و تبریز و چند دانشگاه خارجی در قالب ۲۹ پروژه تدوین و توسط دولت ابلاغ شد.

در قالب این طرح قرار است در مدت ۱۰ سال دریاچه ارومیه به سطح تراز اکولوژیک خود یعنی ۱۲۷۴ متر از سطح آبهای آزاد برسد.

برای اجرای این طرح در قالب ۲۹ پروژه و ۱۰۱ زیر پروژه در مدت ۱۰ سال افزون بر ۱۲ هزار میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده است.

با این حال برخی کارشناسان و نمایندگان پس از گدشت مدتی از فعالیت این ستاد نقدهایی را بر عملکرد آن وارد دانستند که می توان به اظهارات دکتر مسعود پزشکیان در مرداد ماه سال جاری در این خصوص اشاره کرد.

توان مدیریتی در اسکلت اداری ستاد احیا دریاچه ارومیه وجود ندارد

به اعتقاد نماینده مردم تبریز، اسکو وآذرشهر در مجلس شورای اسلامی، برای احیای دریاچه ارومیه کارهایی صورت گرفته و کارهایی هم در دست انجام است، اما در اینکه اقدامات مدیران تاکنون تا چه اندازه کارساز بوده شک و تردید وجود دارد زیرا ساختار و توان مدیریتی در اسکلت اداری ستاد احیای دریاچه وجود ندارد.

نماینده مردم تبریز، اسکو و آذر شهر در مجلس با انتقاد از گماردن افراد با رویکرد سیاسی در ستاد احیای دریاچه ارومیه، می گوید: بسیاری از افراد در این ستاد بدون تجربه و علم تنها صندلی‌ها را اشغال کردند، این در حالی است که دریاچه ارومیه نباید گرفتار این بلا می‌شد.

به گفته مسعود پزشکیان ، تلاش دولت یازدهم در احیای دریاچه ارومیه قابل مقایسه با دولت قبل نیست، دولت با توجه به تمام مشکلاتی که داشته و دارد اما اعتبار خوبی برای احیا دریاچه ارومیه اختصاص داده؛ در واقع عزم و اراده دولت وجود دارد اما ساختار شکل گرفته به دلایل مختلف جای اما و اگر دارد چرا که برای حل چنین معضلی شعار کافی نیست و انسان هایی لازم اند که با علم، انگیزه ومهارت بدانند، بتوانند و بخواهند که این کار را انجام دهند، اما بدون علم و مهارت و تنها با پول مشکل حل نخواهد شد.

نجات دریاچه ارومیه دست کم ۱۰ سال زمان می برد

اما مسئولان ستاد احیا دریاچه ارومیه بازگشت آن به حالت اولیه را پروژه ای کوتاه مدت نمی دانند و معتقدند برای نجات دریاچه ارومیه که سالها سوء مدیریت منابع آب در این حوضه به این روز کشانده اش دست کم ۱۰ سال زمان نیاز است.

اما از انجایی که ۱۰ سال زمانی نیست که بتواند کفایت و تدبیر یک کارگروه ، یا ستاد و حتی یک دولت را برای کسانی که تنها هدفشان از نقد و بررسی یک موضوع تخریب مجریان و تصمیم گیران است، ثابت کند سرانجام دست اندرکاران ستاد دریاچه ارومیه که بار ها اعلام کرده اند مدیریت کشاورزی در حوضه ارومیه ، سدها و چاههای غیر مجاز تنها راهکارهای علمی و مثمر در نجات دریاچه هستند را ناگزیر به بررسی راهکارهایی کرد که به اعتقاد کارشناسان اگرچه زود بازده هستند اما مانند مسکن بوده و در نهایت دردی را دوا نمی کنند.

انتقال آب یکی از گرانترین و خسارت بارترین روش های احیا دریاچه ارومیه

انتقال آب از دیگر حوضه ها یکی از این راهکار هاست که به اعتقاد کارشناسان یکی از گران‌ترین و خسارت‌بارترین روش‌ها به خصوص برای محیط زیست به شمار می‌آیند. شاید از همین رو است که وقتی به پیشینه‌ی مهم‌ترین طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای در کشور نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که اگر یک اراده قدرتمند سیاسی حامی این طرح‌ها نبود، امکان اجرایی‌شدنشان غیر ممکن بود.

انتقال آب از دریای خزر مردود شد

با این حال طرح های انتقال آب برای احیا دریاچه ارومیه از سال گذشته ابتدا در مورد انتقال آب دریای خزر در ستاد احیا مطرح شد که خوشبختانه پس از بررسی های کارشناسی این طرح مردود و از دستور کار خارج شد.

از مشكلاتي كه اين طرح براي هر دو حوضه آبريز ايجاد می کند به گفته کارشناسان، مربوط به اختلاط آب اين دو اكوسيستم است، وقتي آب دو حوضه مخلوط مي‌شود، ‌محصولاتي غيرقابل پيش‌بيني ايجاد مي‌كند، از مرگ آرتمياهاي درياچه اروميه كه با آب شور ساليان سال است به تعادل رسيده‌اند تا جلبك‌ها و ديگر گونه‌هاي آن كه به واسطه ورود گونه‌هاي آبي خزر از بين مي‌روند.

کارشناسان همچنین به تغییرات شيميایی درياچه مقصد اشاره می کنند و معتقدند که اين طرح به هيچ‌وجه عملي نيست، چرا که آب خزر را از منفي ۲۶ متر پايين‌تر از سطح آب‌هاي آزاد اگر بخواهيم به ارتفاعات ۱۲۵۰ متري درياچه اروميه ببريم، يعني ۱۳۰۰ متر جابه‌جايي در ارتفاع و اين يعني غيرممكن، چون بايد از سلسله جبال منطقه رد شود، همچنين پمپاژ آب در اين ارتفاع هم به خودي خود نيازمند چند نيروگاه اتمي بوده و هزینه ای سرسام آوری به بار خواهد آورد.

اثرات زیست محیطی انتقال آب از رودخانه ارس نا معلوم است

پس از آن انتقال آب از روزخانه ارس به دریاچه ارومیه مطرح شد که این طرح نیز به دلیل نداشتن ارزیابی های زیست محیطی ومعلوم نبودن اثرات آن به گفته رییس سازمان محیط زیست و گران تمام شدن پروژه به گفته رییس ستاد احیا دریاچه ارومیه فعلا از دستور کار خارج شده است.

ورود حجم عطیم رسوبات و تفاوت اسیدیته آب در دریاچه وان و ارومیه

در ماه های گدشته پروژه انتقال آب از دریاچه وان در کشور ترکیه نیز به دریاچه ارومیه مطرح و گفته شد اگر مشکلات زیست محیطی و کیفیت آب دریاچه وان مورد مطالعه دقیق قرار گیرد در مرحله بعدی وارد مذاکرات سیاسی با دولت ترکیه می شویم. اما از انجایی که این طرح نیز دارای هزینه های زیست محیطی از جمله ورود ۲۴۴ میلیون تن رسوبات به دریاچه ارومیه به ازای ۱۰ میلیارد متر مکعب آب مورد نیاز از دریاچه وان است و همچنین تفاوت اسیدیته در آب دو دریاچه است این طرح نیز فعلا مسکوت مانده است .

حفر تونل انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه

یکی دیگر از پروژه های انتقال آب برای احیا دریاچه ارومیه که مدت هاست توسط کارشناسان نقد و بررسی می شود انتقال از رودخانه زاب است به طوریکه دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه بر انتقال آب به عنوان یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه، تأکید کرد و گفت: اگرچه انتقال آب دریای خزر به دریاچه ارومیه در پروژه احیا مد نظر نیست،اما در حال حاضر تونل انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه در حال حفر شدن است.

عیسی کلانتری با تاکید بر اینکه ۵۰ درصد آب زاب برای ماست و هر جا بخواهیم می‌توانیم از آن استفاده کنیم، افزود: در حال حاضر از آن میزان استفاده‌ای نمی‌کنیم اما ۵۰ درصد آن رودخانه حق‌آبه ایران است، بنابراین می‌توانیم هر جا که بخواهیم آن را هزینه کنیم. در شرایط کنونی دریاچه ارومیه به آن نیاز دارد، پس آن را به دریاچه انتقال می‌دهیم، البته بعد از اینکه نیاز آبی دریاچه حل شد، برای توسعه کشاورزی استفاده می‌شود.

وی افزود: طبق قراری که با وزارت نیرو داریم، تا پایان سال ۱۳۹۸ آب رودخانه زاب وارد دریاچه ارومیه می‌شود.

طرح های انتقال آب مسکن های موقتی/تکرار تجارب ناموفق

با این حال مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست با بیان اینکه طرح های انتقال آب مسکن های موقتی هستند گفت: انتقال آب از رودخانه زاب هم مشکل دریاچه ارومیه را حل نمی کند.

به گفته وی، اگر طرح‌های انتقال آب موثر بودند می‌بایست احداث ۳ تونل انتقال آب از کوهرنگ مشکل زاینده‌رود را حل می‌کرد اما نه تنها این کار را نکرد، بلکه تالاب گاوخونی را خشکاند و دشت سگری را که دارای خاک حاصلخیزی بود به بیابانی در حال پیشروی تبدیل کرد.

محمد درویش اظهار داشت: متاسفانه چنین طرح‌های موقتی و بدون در نظر گرفتن اثرات بلندمدت مدام در کشور ما تکرار می‌شوند.

۷۲ سد و ۳۰ هزار حلقه چاه حوضه دریاچه ارومیه مدیریت شود

وی افزود: دریاچه ارومیه تا زمانی که ۷۲ سدی که بر روی ۱۱ رودخانه اطراف آن ساخته شده‌اند، به قوت خود باقی است، شرایطش تغییر نخواهد کرد.

مدیر کل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست تاکید کرد: افزایش ۳۶۰ هزار هکتار به سطوح کشاورزی حوضه دریاچه ارومیه، ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در اطراف دریاچه ارومیه بعلاوه سدهای مذکور مهمترین مشکلات این دریاچه است و تا زمانی که شجاعت و قدرت برای مقابله با مشکلات اساسی را نداشته باشیم، طرح‌های انتقال آب دردی از این دریاچه را دوا نمی‌کنند.

افزایش ۳۶۰ هزار هکتاری اراضی کشاورزی حوضه

به گفته وی، حداکثر وسعتی که برای اراضی کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه تعیین شده است ۳۲۰ هزار هکتار است در حالی که در حال حاضر ۶۸۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی در اطراف این دریاچه وجود دارد.

به گفته درویش، بایستی برای تامین معیشت مردم این حوضه گزینه‌های دیگری از جمله بوم‌گردی مسئولانه، استفاده از صنایع هایتک، استفاده از انرژی‌های نو، استفاده از مرزهای مشترک و مزایای ترانزیت و ... در نظر گرفته شود و تا زمانی که کشاورزی ناپایدار تنها راه معیشت مردم این منطقه است، وضعیت دریاچه ارومیه بهبود نخواهد یافت.

مدیر کل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط زیست افزود: متاسفانه مسئولان به جای اقدامات اساسی که در درازمدت اثرات آن مشخص می‌شود و ممکن است نتایجش در دولت‌های آینده دیده شود، همواره به دنبال طرح‌های ضربتی با اثرات کوتاه‌مدت هستند که این در مورد دریاچه ارومیه نیز صدق می‌کند، اما این دریاچه دیگر ظرفیت چنین طرح‌هایی را ندارد.

انتقال آب از یک نقطه آثارش را در جای دیگر می‌گذارد

وی در خصوص انتقال آب رودخانه زاب که اخیرا از سوی ستاد احیای دریاچه ارومیه به عنوان بهترین گزینه احیای دریاچه ارومیه عنوان شده است، یادآور شد: این گزینه نیز همانند دیگر طرح‌های انتقال آب گزینه نامناسبی است؛ چرا که به قیمت ناآبادی یک منطقه دیگر تمام می‌شود که در نهایت اثرات و نتایج آن از جمله بیابانی شدن و خیزش ریزگردها در آن نواحی گریبان مردم کشور ما را نیز خواهد گرفت.

به گفته درویش، اینکه گفته می‌شود در حال حاضر آب رودخانه زاب هیچ استفاده‌ای در کشور ما ندارد درست نیست و باید در مورد مباحث زیست محیطی اندکی دیدگاه‌ها فرابخشی‌تر و فرامنطقه‌ای تر باشد.

انتقال آب به حق‌آبه جوامع محلی آسیب می‌زند

همچنین حسین آخانی اکولوژیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در مورد اجرای طرح انتقال آب به عنوان یکی از راهکارهای احیای دریاچه ارومیه اظهار داشت: انتقال آب از زاب یا ارس و به طور کلی از هر حوضه‌ای به حوضه دیگر، باعث تخریب بسیاری می‌شود. برای مثال اگر بخواهند زاب را به دریاچه ارومیه انتقال دهند، مشکلات بسیاری در این مسیر ایجاد می‌شود و تخریب در یک نقطه آثارش را در جای دیگر نیز می‌گذارد و به حق‌آبه جوامع محلی آسیب می‌زند.

انتقال آب موجب تنش‌های قومی و نارضایتی‌های اجتماعی می شود

وی با بیان اینکه انتقال آب از زاب باعث آسیب به کشورهای همسایه‌ ما نیز خواهد شد، تأکید کرد: حتی اگر با اجرای این طرح موفق به احیای دریاچه ارومیه نیز شویم، در جای دیگر باعث ایجاد ریزگرد می‌شویم. بنابراین این انتقال از نظر اجتماعی و اکولوژی پذیرفتنی نیست. در حال حاضر نیز این امر موجبات تنش‌های قومی و نارضایتی‌های اجتماعی را در کشور ایجاد کرده است.

این اکولوژیست با تاکید بر اینکه مدیریت منابع آب باید با محوریت حوضه مورد نظر باشد، گفت: باید در مدیریت آب تمرکز بر حوضه آب باشد و به شهروندان خود یاد بدهیم براساس ظرفیت موجود، آب مصرف کنند، بر این اساس و به منظور کم کردن مصرف آب کاهش حجم کشاورزی این منطقه امری ضروری به نظر می‌آید.

هیچ‌کدام از پروژه‌های انتقال آب مورد تایید محیط زیست نیست

چندی پیش معاون محیط انسانی سازمان محیط زیست نیز تأکید کرد: هیچ‌کدام از پروژه‌های انتقال آب مورد تایید ما نیست و در حال حاضر نیز هیچ پروژه‌ بین حوضه‌ای هم مجوزی از سازمان دریافت نکرده است.

موافقت سازمان محیط زیست با انتقال آب زاب پس از ۴ ماه بررسی

این در حالی است که روز گذشته معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه مضرات انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه در برابر مزایای آن نا چیز است اعلام کرد: پس از ۴ ماه بررسی کارشناسی سرانجام موافقت سازمان به ستاد احیا ابلاغ شد.

به گفته فرهاد دبیری، پرونده انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه حدود چهار ماه است که در دفتر ارزیابی سازمان محیط زیست توسط کارشناسان و متخصصان در حال بررسی است. و در نهایت کارشناسان به این نتیجه رسیده‌اند که هر طور شده بایستی آب به دریاچه ارومیه برسد و یکی از بهترین مسیرها برای این پروژه، انتقال آب از رودخانه زاب است.اما بر اساس نظر کارشناسان محیط زیست در اجرای این پروژه بایستی اصلاحات و تغییراتی انجام می‌شد که خوشبختانه مجریان این طرح این اصلاحات را در نظر گرفته و بر اساس مصوبه کمیسیون ماده ۲ سازمان محیط زیست تاییدیه خود را برای انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه به ستاد احیای این دریاچه ابلاغ کرد.

آنچه مسلم است خشک شدن دریاچه ارومیه یک شبه رخ نداده که انتطار داشته باشیم در مدت کوتاهی احیا شود بنابراین مسئولان ستاد احیا دریاچه ارومیه و سازمان محیط زیست بایستی با پرهیز از شتابزدگی و بدون اینکه تحت فشار های سیاسی قرار گیرند با تفکر و برنامه ریزی بلند مدت بدون اتلاف وقت و منابع مالی به دنبال راهکارهای مناسب باشند تا بتوان این نگین فیروزه ای کشور را از شرایط فعلی برای همیشه و نه به طور موقتی خارج کرد.