آنچه از خسوف صبحدم فردا باید بدانید

در صبحدم فردا دوشنبه ششم مهر در شرایطی ماه را سرخ روی خواهیم دید که از وقوع خسوف کلی قبلی در ایران 1388 شب می‌گذرد. این خسوف در تمام کشور قابل مشاهده بوده و در نیمه غربی ایران دقایقی به صورت کلی دیده خواهد شد به این صورت که بجز مناطق شرقی کشور، ساعتی پیش از طلوع خورشید، ماه‌گرفتگی جزئی آغاز می‌شود و دقایقی پس از آغاز ماه‌گرفتگی کلی، ماه سرخ‌گون غروب خواهد کرد.

بنابراین شرایط برای تماشا و عکاسی از خسوف در غرب کشور مساعدتر است و ماه گرفتگی کلی دقایق بیشتری قابل مشاهده خواهد بود. در ادامه با ویژگی های ماه گرفتگی فردا بیشتر آشنا خواهید شد.

خسوف یا ماه گرفتگی از پدیده های زیبای طبیعت است که هر از گاهی رخ می دهد و خیلی ها را سر به هوا می کند. تماشای خسوف بجز داشتن دو چشم سالم به هیچ تلسکوپ یا دوربینی نیاز ندارد. هنگام ماه گرفتگی می بینیم که چراغ سفیدرنگ آسمان شب ناگهان در حجابی سرخ فرو می رود و در شرایطی که پیش از آن ستاره های کم نور آسمان درفروغش رنگ باخته بودند، با تاریک شدن ماه مجال خودنمایی پیدا می کنند.

خسوف چطور ایجاد می شود؟

کره زمین را در فضا تصور کنید: سیاره ای با قطر 12 هزار و 742 کیلومتر، طبیعی است در برابر نور خورشید سایه عظیمی از خود در فضا ایجاد می کند.

کره ماه که قطرش تقریبا 3476 کیلومتر است و به طور متوسط حدود 380 هزار کیلومتر از ما فاصله دارد هنگام گردش به دور زمین گاهی از سایه زمین در فضا گذر می کند. ماه که همیشه درخشش خود را مدیون بازتاب نور خورشید است، در این هنگام تاریک می شود و به این ترتیب ماه گرفتگی رخ می دهد.

از آنجا که خورشید یک منبع نور نقطه ای در فضا نیست و با قطر نزدیک به 5/1 میلیون کیلومتر در فاصله متوسط 150 میلیون کیلومتری از زمین، خیلی خیلی از زمین و ماه بزرگ تر است، بنابراین علاوه بر ایجاد سایه از زمین در فضا، نیمسایه نیز ایجاد می کند.

انواع خسوف

بسته به موقعیت ماه و موقعیت نقاط فرضی برخورد مدارش با مدار زمین به دور خورشید، با دوره تناوب های بخصوصی در نیمه ماه قمری، ماه از سایه زمین در فضا گذر می کند. در این حالت ابتدا یک لبه از قرص ماه در نیمسایه زمین در فضا پیشروی می کند. در این مرحله ماه دچار خسوف نیمسایه ای می شود که با چشم غیرمسلح چندان قابل تشخیص نیست. گاهی کار در همین مرحله به پایان می رسد و ماه از نیمسایه خارج می شود. بعضی وقت ها قرص ماه پس از عبور از نیمسایه کم کم وارد بخش سایه زمین در فضا می شود که در این حالت می بینیم نیمی از قرص ماه تیره و نیمی دیگر که هنوز در نیمسایه است تا حدودی تیره خواهد شد (خسوف جزئی). در این مرحله گردی لبه سایه زمین بر قرص ماه قابل تشخیص است. جالب است بدانید حدود 2700 سال پیش نخستین بار بابلی ها از روی همین گرد بودن لبه بخش تاریک ماه هنگام ماه گرفتگی، به مکانیسم خسوف و کروی بودن زمین پی برده بودند.

گاهی هم اتفاق می افتد که کار از مرحله خسوف جزئی بیشتر پیش می رود و ماه به کلی وارد سایه زمین در فضا می شود. در این حالت روی ماه به کلی سرخ می شود و در اصطلاح ماه گرفتگی کلی رخ می دهد. ماه حداکثر می تواند 107 دقیقه در سایه زمین در فضا سیر کند و پس از آن ناگزیر از چرخش به دور زمین، از سایه خارج خواهد شد.

خسوف، آن گونه که فردا رخ می دهد

فردا از ساعت 4:37 بامداد خواهیم دید قرص ماه از قسمت بالا بتدریج تیره می شود. این وضع تا ساعت 5:41 ادامه خواهد یافت. در این زمان ماه وارد سایه زمین می شود و از این ساعت لبه سایه زمین بر قرص ماه بیشتر خودنمایی خواهد کرد. حالا با توجه به این که در کجای ایران باشید و زمان غروب ماه در محل شما چه وقت باشد، می توانید مدت بیشتری از پیشروی ماه در سایه زمین را پیش از غروب ماه ببینید. ماه در بیشتر شهرهای ایران در حالی که لحظه به لحظه تیره تر می شود، به لحظه غروب خود نیز نزدیک می شود. از آنجا که نور ماه هنگام خسوف بازتابی از نور خورشید در جو زمین است، بسته به این که جو زمین چقدر از ابر پوشیده باشد، یا چقدر غبار در جو زمین زیاد باشد ممکن است خسوف خیلی قرمز، قرمز یا تا حدودی قرمز و نارنجی یا اصلا آجری رنگ دیده شود. تجارب قبلی در رصد خسوف نشان می دهد شدت تیره شدن ماه هنگام ماه گرفتگی می تواند معیاری برای ارزیابی وضع غبارآلود بودن جو زمین هنگام رخداد خسوف باشد.

غروب اَبَر ماه سرخ

خسوف همواره در وسط ماه قمری روی می دهد؛ یعنی وقتی قرص ماه کامل است. از آنجا که ماه در این حالت تقریبا با خورشید و زمین در یک راستا قرار می گیرد، شرایطی پیش می آید که ماه از دید زمینیان در مقابل خورشید در آسمان قرار می گیرد و می تواند از سایه زمین در فضا گذر کند. از کتاب علوم دوران راهنمایی به یاد دارید که مدار ماه به دور زمین بیضی شکل است. به این ترتیب ماه گاهی به زمین نزدیک تر و گاهی در مدارش از زمین دورتر می شود؛ به طوری که در نزدیک ترین وضع به زمین حدود 355 هزار کیلومتر و در دورترین حالت حدود 406 هزار کیلومتر از زمین فاصله خواهد داشت. ماه در ساعت 5:16 بامداد فردا در نزدیک ترین فاصله مداری از زمین به میزان 356 هزار و 877 کیلومتر قرار خواهد گرفت. وقتی «ماه کامل» در وضعیتی باشد که همزمان از نظر مداری در نزدیک ترین فاصله از زمین قرار بگیرد، از لقب پر طمطراق اَبَرماه یا Super moon برایش استفاده می کنند. این موضوع را نباید با بزرگ به نظر رسیدن قرص ماه هنگام طلوع و غروب اشتباه گرفت. زیرا علت بزرگ دیده شدن ماه هنگام طلوع و غروب چیزی جز یک خطای بصری ناشی از مقایسه اندازه قرص ماه با عوارض موجود در افق نظیر کوه، ساختمان ها و درختان نیست. موضوع دیگر که باید به آن توجه داشت این است که ماه، درست ساعت 6:20 فردا در وضعیت ماه کامل قرار می گیرد. مجموعه این شرایط اتفاقی نیست که همیشه همزمان با هم رخ بدهد. این چیزی است که خسوف ششم مهر امسال را بسیار متمایز و شاخص می کند.

بهترین فرصت برای عکاسی ویژه از ماه

وقتی مجموع ویژگی های خسوف فردا را بررسی می کنیم می بینیم بهترین فرصت برای عکاسی از غروب ماه در وضعی استثنایی به وجود آمده است. چیزی که هر علاقه مند به عکاسی را برای شکار ماه در این وضع وسوسه می کند(نمایی شبیه عکس بالا). اگر سودای عکاسی از این منظره را در سر می پرورانید بهتر است از الان به فکر محلی باشید که افق مغرب باز داشته باشد؛ یعنی افق مغرب با عوارضی مثل ساختمان و کوه و درختان پوشیده نشده باشد. شما دقیقا به جایی نیاز دارید که غروب خورشید را بتوانید بدون واسطه پنهان شدن در پس کوه یا ساختمانی با چشم غیرمسلح ببینید. اگر بتوانید به بالای کوه یا ساختمانی بلند بروید که افق مغرب باز داشته باشد، شرایط مطلوبی برای عکاسی از ماه گرفتگی صبحدم فردا خواهید داشت.

چرا رنگ ماه هنگام خسوف قرمز می شود؟

این از آن سوالاتی است که وقتی به مکانیسم کسوف فکر می کنیم برایمان پیش می آید. این که ماجرای این نور سرخ چیست؟ آن هم وقتی ماه به سایه زمین در فضا فرو می رود و نوری از خورشید دریافت نمی کند.

بخش آبی طیف نور خورشید هنگام عبور از جو زمین پخش می شود و از همین روست که آسمان در روز به رنگ آبی دیده می شود. در این بین بخش قرمز رنگ طیف در جو منعکس می شود و در انتهای بخش سایه زمین در فضا دیده می شود. از این رو وقتی ماه وارد سایه زمین می شود، بازتاب کننده این بخش از نور خورشید خواهد بود و در حقیقت در زمان خسوف باز هم این نور خورشید است که از سطح ماه بازتاب می شود و ما در زمین شاهد بخش سرخ آن هستیم. جالب اینجاست که اگر در همان لحظه فضانوردی در نیمکره ای از ماه باشد که زمین در آن قابل مشاهده باشد، در این صورت زمین را خواهد دید که در مقابل خورشید قرار گرفته و گویی خورشید گرفتگی در آسمان ماه رخ داده است. چنین فردی نواری سرخ رنگ که بازتابی از نور خورشید است را گراگرد قرص زمین در آسمان ماه خواهد دید!

چرا هر ماه خسوف رخ نمی دهد؟

با وجود این که در هر ماه، کره ماه یک دور به گرد زمین می چرخد، با این حال بیشتر مواقع از بالا یا پایین سایه زمین در فضا رد می شود و همواره از درون سایه زمین گذر نمی کند. از این روست که هر ماه خسوف رخ نمی دهد. علت این موضوع به وجود اندکی انحراف در زاویه گردش ماه به دور زمین نسبت به مدار گردش زمین به دور خورشید باز می گردد. اگر این انحراف وجود نداشت و ماه دقیقا روی همان مداری به دور زمین می چرخید که زمین در آن راستا به دور خورشید می چرخد، در این صورت در ابتدای هر ماه قمری کسوف (یا خورشیدگرفتگی که طی آن سایه ماه روی نقاطی از زمین می افتد) و در وسط آن ماه قمری خسوف را شاهد بودیم.

مهم ترین ویژگی های خسوف ششم مهر

رخداد خسوف صبحگاه فردا از چند جهت حائز اهمیت است: قرص ماه به دلیل قرار داشتن کره ماه در نزدیک ترین فاصله از زمین نسبت به دیگر مواقع اندکی بزرگ تر است و حالت اَبَرماه را به وجود آورده است. ابرماه همزمان با خسوف رخ می دهد و از همه جذاب تر این که ابرماه دچار خسوف، در حالت غروب دیده می شود و از این رو به واسطه خطای بصری، قرص ماه نسبت به حالت عادی اندکی بزرگ تر به نظر می رسد.

خسوف بعدی کی رخ می دهد؟

اگر به هر علتی سحرگاه فردا خواب بمانید و خسوف را نبینید، برای دیدن ماه گرفتگی کلی بعدی باید تا 11 بهمن 1396 صبر کنید. در آن زمان وقوع ماه رفتگی همزمان با طلوع ماه رخ می دهد. پس از آن در پنجم مرداد 1397، ماه گرفتگی کلی بسیار طولانی را به مدت 104 دقیقه خواهیم دید. سپس چند سالی شاهد وقوع ماه گرفتگی کلی در ایران نخواهیم بود تا 16 شهریور 1404 که دوباره شاهد سرخ روی شدن ماه در آسمان ایران خواهیم بود.