بازگشت به شعار «خودت را بشناس»

سرویس اجتماعی « فردا »:‌ دکتر علی فیروزآبادی، استاد گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز، دوران تحصیلی‌اش را نیز در این دانشگاه گذرانده است. سال 1370 با اتمام دوره پزشکی، روانپزشکی را به‌عنوان دوره تخصصی انتخاب کرد.

او در سال های اخیر تلاش کرده با نگریستن علمی به حوزه مسائل انسانی از عشق و موسیقی تا روانکاوی، پرسش های مهمی در جامعه علمی ما مطرح کند: آیا باید تا ابد علوم انسانی و علوم تجربی به موازات یکدیگر پیش بروند؟ آیا زمان آن نرسیده که در پارادایم واحدی تشکیل شود؟ آیا علوم تجربی باید با برج عاج نشینی از بررسی مفاهیم پیچیده ای همچون موسیقی بپرهیزد؟ آیا علوم انسانی باید از مشورت علوم تجربی نوینی همچون علوم اعصاب بپرهیزد؟ فیروزآبادی با کتاب «موسیقی و افسردگی» به جنبه های روانشناختی موسیقی پرداخت و با کتاب «عشق» تلاش کرد به یاری علوم اعصاب و روان شناسی تکاملی عشق را به صورت عینی بشناساند. «علم و شبه علم» و «روانپزشکان و روان درمانگران سنتی» از دیگر آثار اوست. با فیروزآبادی درباره نقش روانپزشکی در علوم انسانی به گفت وگو می نشینیم.

تاکید شما در آثارتان روی علمی نگریستن به ذهن آدمی از چه روست؟ آیا این علمی نگریستن صرفا به دلیل فضای آکادمیکی است که در آن مشغول هستید؟

به عنوان یک معلم دانشگاه همیشه در معرض پرسش های تلویحی یا صریح دانشجویان در مورد میزان علمی بودن روانپزشکی در مقایسه با دیگر تخصص های پزشکی قرار می گرفتم. به طور حتم روانپزشکی نمی تواند پاسخ های دقیق و مشخصی آن گونه که دیگر رشته های تخصصی پزشکی در مورد سبب شناسی بیماری ها می دهند، ارائه کند، اما این به ماهیت خود این رشته برمی گردد و نه به غیرعلمی بودن آن. اما چگونه می توانیم عموم مردم و حلقه واسط متخصصان و مردم همچون پزشکان عمومی را که افرادی تحصیلکرده ولی بعضا با اطلاعات ناقص هستند، قانع کنیم که روانپزشکی علم است؟ زبان علم زبان پیچیده ای است و باید این زبان را تلطیف کرد تا برای کسانی که با اصطلاحات تخصصی آشنایی ندارند مطالب جا بیفتد.

روانپزشکی در علوم مختلف دارای یک موقعیت منحصربه فرد و یگانه است و ویژگی خاصی در میان علوم داراست؛ یعنی یکی شدن ابژه و سوژه که هیچ علم دیگری ندارد و اگر به ویژگی علمی بودن روانپزشکی توجه شود می تواند گره بسیاری از اختلاف نظرها و دوگانگی های بسیاری از دیسیپلین های حوزه روان را حل کند. برای مثال، می توان بین متخصصان علوم اعصاب که در آزمایشگاه و در سطح سلولی و در قالب عملکردهای مغز به آدمی نگاه می کنند و فرضیات روانکاوان با این نگاه علمی آشتی برقرار کرد، چنانچه تجلی آن را در علم نوین «عصب ـ روانکاوی (Neuropsychoanalysis) می توان مشاهده کرد. آنچه ما روان می نامیم درحقیقت تجلی بخشی از عملکرد مغز است که به حوزه احساس، اندیشه و رفتار تعلق دارد. زمانی که به این مجموعه از درون نگاه کنیم به مفهوم «ذهن» می رسیم و آن گاه که از بیرون به آن بنگریم توده ای خاکستری متشکل از مجموعه سلول های عصبی است که در تعامل با یکدیگر در حال برقراری ارتباط الکتریکی و شیمیایی هستند و موجودیتی مادی دارند.

اگر روانپزشکی و روانکاوی دست از علمی بودن بردارد چه اتفاقی روی خواهد داد؟ بسیاری از پارادایم های دیگر در حوزه شناخت آدمی دارای ویژگی تجربی بودن نیستند.

روانپزشکی که به عنوان یک شاخه تخصصی پزشکی نمی تواند علمی نباشد و سیر پیشرفت آن در قرن گذشته نیز چیزی جز این نشان نداده است و روانکاوی نیز برای بودن در حوزه علم ناچار است با دستاوردهای علوم اعصاب نوین همراه شود که اگر غیر از این باشد به قول گلن گابارد باید برود و وارد موزه ها شود و گزاره هایی که مطرح می کند در حد تعالیم فلاسفه ای همچون سقراط و افلاطون قابل اعتنا خواهد بود. رشته ای که شعار سقراطی خودت را بشناس دارد و ادعا می کند که می تواند در جهت رشد شخصیت آدمی به او کمک کند، نمی تواند این ادعا را خارج از حوزه علم انجام دهد وگرنه به شعارهای فلسفی تبدیل خواهد شد و در خدمت عمل قرار نخواهد گرفت. اگر ما ادعا می کنیم فردی در قالب روانکاوی تغییر می کند، این تغییرات از طریق عملکردهای مغزی روی می دهد و شما باید بتوانید ما به ازای زیستی آن را در مغز پیگیری کنید.

آیا در طول یک قرن گذشته فلسفه تحلیلی با به کارگیری زبان دقیق و استفاده غیرمستقیم از علوم تجربی نتوانسته تغییرات عملی در شناخت انسان را در پی داشته باشد؟

مهم خاستگاه دیدگاه ها نیست، نظریه ها می تواند از دل فلسفه تحلیلی بیرون بیاید، ولی برای این که بدل به ابزاری برای تغییر باشد نه فقط تحلیل، بلکه باید بتواند در علم هم قابل توصیف باشد. برای مثال زمانی مبحث اراده آزاد یک بحث کاملا فلسفی بود، ولی امروز در علوم اعصاب، روانپزشکی و علوم شناختی بررسی می شود و پیشرفت علوم باعث شده بسیاری از پرسش های فلسفی اینک در قالب پرسش های علمی مطرح شود. بحث این نیست که بر سر علم یا فلسفه موضع بگیریم، بلکه علم به قول یکی از صاحب نظران عبارت از روشی است برای این که کمک کند ما خود را فریب ندهیم. از نظر تکاملی، انسان اولیه باید براساس «خطای نوع اول» همواره این تصور را داشته باشد که اگر از بیشه ای رد شد شاید پلنگی خفته باشد، یعنی اگر بشر چیزی را تصور کرد باید به درستی اش رای دهد مگر این که خلافش ثابت شود، زیرا به هر حال چیزی را از دست نخواهد داد، ولی اگر «خطای نوع دوم» را انجام دهد یعنی بر نادرستی تصورش رای دهد یعنی تصور کند خطری در کمین نیست و ان اشاءالله گربه است و پلنگ نیست، به احتمال بیشتری کشته خواهد شد و ژن هایش از ذخیره ژنی حذف خواهد شد. بنابراین ما در طول تاریخ تکاملی به سمت خطای نوع اول رفتیم و این منشأ خرافات است. بشر سال های سال که روی زمین قدم برمی داشت، تصور می کرد زمین صاف است و علم بود که به ما این فریب را نشان داد که ما هستیم که حرکت می کنیم نه خورشید. ذهن بشر خطاپذیر است و علم چارچوبی است که به او می گوید خطا می کند یا خیر. ولی به هر حال علم نیز محدودیت های خاص خود را دارد و حقیقت همیشه چیزی خارج از دسترس ماست. به قول کانت ما در جهان «فنومن (phenomen) قدم می زنیم و علم در جهان فنومن ها عمل می کند و دارای محدودیت است و شاید به دیواری برسیم که از آن نتوانیم جلوتر برویم. خیلی ها استدلال می کنند مگر قرار است علم به همه چیز پاسخ دهد؟ خیر، ولی چون علم قرار نیست پاسخگوی همه چیز باشد، دلیل نمی شود به خیالپردازی خود دامن بزنیم.

بنابراین می توان گفت رابطه فلسفه و علم یک رابطه دیالکتیکی است؟ فلسفه پرسش و فرضیه تولید می کند و علم آن را به آزمون می گذارد؟

دقیقا یک دیالکتیک است. فلسفه پرسش هایی تولید می کند که علم می تواند یا نمی تواند به آن پاسخ دهد؛ ولی بسیاری از پرسش های فلسفی امروزه پرسش علمی محسوب می شوند و از طرف دیگر درباره بسیاری از پرسش ها غایتگرانه فقط از نظر فلسفی می توان تعمق کرد. فیلسوف کنجکاو است و هر چیزی را به پرسش می گیرد؛ ولی باید دید این پرسش ها از چه سنخی هستند، آیا اصلا پرسش به درستی مطرح شده است؟

در این میان جایگاه روانپزشکی کجاست؟

موقعیت روانپزشکی یک موقعیت منحصر به فرد در علوم است. اگر علوم ابزارهای شناخت طبیعت باشند، هر علمی یک موضوع برای شناخت دارد؛ پس یک ابژه و یک سوژه داریم و در علوم همیشه این سوژه شناسا و ابژه مورد شناسایی ماهیتی جدا از هم دارند. مثلا برای متخصص قلب، قلب ابژه و موضوع مورد شناسایی است. تنها و تنها علمی که در آن سوژه و ابژه به وحدت می رسند و یکی می شوند و جداناپذیر می شوند علوم ذهنی یعنی روان شناسی، روانپزشکی و علوم اعصاب هستند که زیر یک چتر واحد قرار می گیرند. وقتی ما از ذهن صحبت می کنیم و این سوژه و ابژه یکی می شوند خلط مبحثی پیش می آید و در عین حال یک امتیاز بزرگ خواهد داشت. خلط مبحث این است که چون از دو منظر متفاوت به یک موضوع واحد نگاه می کنیم، این نگاه متفاوت از دو منظر متفاوت به شکل دو علم مختلف به آن نگاه می شود در صورتی که غلط است و ما وقتی به توده خاکستری از بیرون نگاه می کنیم یک علم عینی داریم که در علوم اعصاب است و وقتی از درون نگاه کنیم روانکاوی است؛ ولی این دو دارند از یک چیز واحد حرف می زنند.

آیا این تفاوت ابژه (موضوع مورد شناسایی) و سوژه (دانشمندی که قصد شناسایی دارد) دلیلی بر این است که بین علوم انسانی و علوم تجربی هم مرزی بگذاریم و بگوییم سوژه باید در علوم انسانی با روش شناسی خاصی بررسی شود و ابژه در علوم تجربی با روشی دیگر؟

نه به هیچ عنوان. تقسیم بندی ای که وجود دارد تقسیم بندی مصنوعی و کلیشه ای است. ما انسان ها دنیا را برای این تقسیم می کنیم که راحت تر بشناسیم. بچه ها تا قبل از این که به سن بلوغ برسند دنیا را از ورای تقسیم بندی های ساده انگارانه خیر و شر، درست و غلط، سیاه و سفید می بینند؛ مکانیسمی که ما روانپزشکان به آن انشقاق (splitting) می گوییم. در دنیای افسانه جن و پری خیر و شر مطلق وجود دارد: سفید برفی و نامادری شرور، جادوگر و شاهزاده، دیو و پری. اما وقتی بشر بالغ می شود، می فهمد دنیا پیچیده تر است و به قول معروف دیجیتال نیست، بلکه انالوگ و فازی است و مطلق وجود ندارد. اما خب ما چاره ای نداریم، برای این که دنیا را بشناسیم باید تقسیم بندی انجام دهیم. تقسیم بندی علوم عینی و ذهنی، علوم انسانی و تجربی هم از این دست است. اگر بپذیریم هر علمی شناسایی طلب می کند یعنی ما می خواهیم بخشی از طبیعت را با آن بشناسیم و تبیین و تحلیل کنیم و قوانین آن را شناسایی کنیم، مگر غیر از این است که از فیلتر حواس پنج گانه رد می شود؟ انسان به حقیقت مطلق دسترسی ندارد و ابزارهای حواس پنجگانه به او کمک می کند دنیای ذهنی خود را وسیع تر کند، پس به این ترتیب سوژه انسانی است که باید اطلاعات را تفسیر کند و از این منظر همه علوم ذهنی هستند. از طرف دیگر چون یک حقیقتی وجود دارد که ما باید به سمت کشف آن حرکت کنیم و می خواهیم قوانینش را کشف کنیم پس همه علوم عینی هم هست. حقیقتی بیرون از ما از ما طلب تفسیر می کند و ما به کل آن حقیقت راه نداریم، اما می توانیم فاصله خودمان را با آن حقیقت هر لحظه کمتر کنیم. مانند مفهوم بی نهایت ریاضی که حد آن را می گیرم.

پس می توان گفت شما می خواهید خلأ بین علوم ذهنی و عینی را پر کنید و یک دیالوگ جدید درباره مباحثی همچون عشق یا موسیقی باز کنید که علوم تجربی کمتر حق اظهارنظر درباره آن را دارد؟

بله، در مورد عشق، من این پرسش را مطرح کردم که عشق بالاخره هر چیزی که باشد آیا روانپزشکان و روان شناسان نباید سخن علمی درباره اش داشته باشند و بتوانند آن را از نظر علمی تبیین کنند؟ چرا در طول تاریخ بیشتر ادبا، شعرا و فلاسفه درباره عشق سخن گفتند؟ آیا به این دلیل نبوده که اهل علم هم خودشان را در برج عاجی دیده اند که بهتر است به این حوزه ها نزدیک نشوند و نگاهی تحقیرآمیز به چنین موضوعاتی داشتند؟ مثل همان نگاهی که روان شناسان در ابتدای قرن بیستم به هیجان و عاطفه داشتند و فقط به مباحثی همچون ادراک و حافظه می پرداختند که می شد در آزمایشگاه اندازه گرفت و موضوعات دیگر را تحقیر می کردند چون مسائلی نبودند که بتوان مستقیم اندازه گیری کرد.

پس آیا در علم امروز این مرز شکسته شده است؟

دقیقا، شکسته شده و باید شکسته شود. علم حتما باید در این حوزه ها حرفی برای گفتن داشته باشد. جنبه ای که شما اشاره کردید من را یاد تمثیلی می اندازد که مولانا در مثنوی به شکلی دقیق و زیبا بیان می کند که «پیل اندر خانه تاریک بود / عرضه را آورده بودندش هنود» وقتی که دست شما به ناخن شست پای فیل می خورد تفسیری که می کنید تفسیر عینی و دقیق است و در واقع تفسیر علمی از شست پای فیل است ولی شست فیل با خود فیل بسیار تفاوت دارد «چشم حس همچون کف دست است و بس نیست/ کف را بر همه او دسترس». وقتی انسان می خواهد درباره خود و ذهن خود صحبت کند هرگز به تمامیت خود اشراف ندارد و مثل این است که آجر این ساختمان بخواهد درباره خودش نظر بدهد، نمی تواند زیرا باید بتواند از خودش فاصله بگیرد و از بیرون به خودش نگاه کند. این همان محدودیتی است که وقتی سوژه و ابژه یکی می شوند، اتفاق می افتد یعنی شما هرگز نمی توانید از فضای تنگی که ذهن بشر برای خودش می سازد، فراتر بروید. پس همیشه با چشم اندازهای مختلف سر و کار داریم. تفسیر کسی که دستش به انگشت شست پای فیل خورده به همان اندازه درست است که تفسیر کسی که از بادبزن به عنوان فیل می کند، اما تفسیر بادبزن با ناخن ظاهرا متناقض است، ظاهرا فکر می کنیم از دو دنیای متفاوت حرف می زنیم، اما اگر بفهمیم هردوی ما درباره فیل حرف می زنیم، این تناقض ها برطرف می شود. دعواهایی که در جامعه ما بین نحله های مختلف وجود دارد، اگر به این نتیجه برسند که علت اختلافات این است که یکی دستش به خرطوم فیل خورده، یکی گوش فیل، یکی ناخن فیل، خیلی وقت ها این معضلات حل می شود، زیرا این بحث ها، بحث های بنیادینی نیستند.

منبع: جام جم آنلاین