شیخ؛ عالمان نجف را به دخالت در نهضت مشروطه واداشت
پروفسور احمد خلیلی دانشمند 93 ساله ایرانی، نوه مرحوم آیت الله العظمی حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی از رهبران ِنجف نشین مشروطیت ایران است. وی در این گفت و شنود، با استفاده از اطلاعات خانوادگی و نیز مطالعاتی که بعدها درباره این بخش از تاریخ انجام داده، به داوری مثبتی درباره بینش ومنش شهید آیت الله شیخ فضل الله نوری رسیده ودراین مقام، تحلیلی شبیه به تحلیل مشروعه خواهان دارد. گفته های این اندیشمند کهنسال می‌تواند مشروطه پژوهان را به کار آید.
به نظر شما جامعه ایران در دوره مشروطه و قبل از آن دارای چه ویژگی هائی بود؟ این دودوره، با چه ویژگی هایی از هم متمایز میشوند؟
قبل از مشروطه، جامعه ایران یکدست بود و همه یک حرف را می زدند. چپ و راست و گوناگونی، پس از مشروطه بود که به وجود آمد. قبل از مشروطه، برخورد علما با حکومت، برخورد با یک دستگاه غاصب و ظالم بود. در دوره مشروطه هم نهایتاً به دنبال نوعی نظارت بودند تا اسلامیت حکومت حفظ شود. اساساً شعار عدالتخانه برای ایجاد تغییر در حکومتِ به قول آنها «طواغیت» بود. البته در این میان یک عده هم فرنگی مآبی می کردند، ولی در برابر مراجع قوی نجف خیلی فرصت عرض اندام نداشتند و لذا در مشروطه اول نتوانستند کاری را از پیش ببرند.
ظاهراً مجلس اول هم با اوضاع جامعه جورتر بود، چون یک مجلس صنفی بود، اینگونه نیست؟
همین طور است. مجلس اول بیشتر یک جور مجلس صنفی بود و بالطبع با وضعیت و شرایط زندگی مردم بیشتر می خواند، چون اعضای هر صنفی در آنجا یک نماینده داشتند و همدیگر را خوب می شناختند، به همین دلیل قانون اساسی مجلس اول هم ،نسبتا قانون خوبی بود، اما همان فرنگی مآب ها که دلشان نمی خواست روحانیت در امور دخالتی داشته باشند و در عین حال می دیدند مردم دنبال روحانیون هستند و آنها دارند قافیه را می بازند، شروع کردند به فتنه انگیزی و ایجاد تفرقه در بین صف واحد روحانیت.
یکی از مسائل مهم درتاریخ مشروطیت این است که شهر «تبریز» و در نگاهی کلان تر«آذربایجان» در ایجاد و تداوم مشروطیت، نقش تعیین کننده ای داشتند. به نظر شما علت بود؟ آیا مظالم دستگاه درآن نقاط زیاد بود یا علل دیگری هم داشت؟
من فکر میکنم علت این است که لنین وقتی در روسیه اعلامیه ای را صادر می کرد، برای رساندن‌شان به قفقاز باید آنها را از طریق آذربایجان می فرستاد و در نتیجه عده ای از مردم آذربایجان که آن اعلامیه ها را می خواندند، به خوبی با افکار کمونیسم آشنا شدند و همانها بودند که بعدها در مشروطیت ودر کنار روحانیت پیشقدم شدند و آذربایجان تبدیل به مهم ترین پایگاه مشروطه خواهی شد. از سوی دیگر تعصب مذهبی ترک ها همیشه بیش از جاهای دیگر بوده که این هم یکی از دلایلی است که همیشه در مقاطع مهم تاریخی نقش مهمی را ایفا کرده‌اند. از جمله موقعی که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، تبریزی هابا فتوای مراجع تقلید، به طرف تهران حرکت کردند. درآن دوره وابستگی فکری آذربایجانی ها به نجف، خیلی بیش از سایر نقاط ایران بود. در عین حال به روس ها هم که آن روزها صحبت از انقلاب و حقوق محرومان می کردند، نزدیک بودند، در نتیجه مثلاً می بینیم که بعدها مثلا،خود احمد کسروی مجموعه ای از تضادهاست. از یک طرف مذهبی است و از طرف دیگر متمایل به مدرنیسم.
جد بزرگوار شما، حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی که فتوای مشروطه را داد، چقدر سیاسی بود؟ پیشینه ایشان از لحاظ حضور درمتن مسائل اجتماعی و سیاسی، چه چیز را نشان می‌دهد؟
برای پاسخ به این سئوال باید کمی به عقب برگردم. پدر ایشان مرحوم آیت الله حاج میرزا خلیل، پزشک مشهوری بود که حتی گاهی از دربار هم به دنبال ایشان می آمدند که به عیادت بیمارشان برود. حتی عده ای می گویند «دارالصحه» قم برای این ساخته شد که حاج میرزا خلیل در آنجا درس بدهد.زمانی که حاج میرزا خلیل در تهران بود، زن نامدار و متدینی را که جذام داشت،معالجه و بعد هم با او ازدواج می کند و حاج میرزا حسین و حاج میرزا علی از جمله فرزندان آنها ـ که همگی بعدها روحانی شدند ـ به دنیا آمدند. سوای تعصب قوم و خویشی باید بگویم که انصافاً اینها آدم های کم نظیری بودند و مردم به شدت به دیانت و اخلاق آنها ایمان داشتند. اگر قرار بود تحولی در ایران صورت بگیرد باید توسط چنین افرادی صورت می گرفت و جامعه سنتی ایران باید آرام آرام به سوی مدرن شدن می رفت تا ساختارهای اجتماعی آن به هم نریزند، اما ظاهراً روشنفکران عجله داشتند.
در پاسخ به سئوال شما که حاج میرزا خلیل چقدر سیاسی بود باید بگویم ایشان بیشتر به دلیل تقوا و عظمت روح و سابقه طولانی در فقاهت شناخته شده بود و به دلیل مخالفت با دیکتاتوری قاجاریه و کارهای خلاف آنها بود که با مشروطه موافقت کرد، والا سیاسی به معنای رایج آن نبود و چندان دخالتی در سیاست نداشت. ایشان قبل از این که به نجف برود، در تهران دیکتاتوری های قاجاریه را دیده و تأثیرات عمیقی را پذیرفته بود. مراجع نجف هم چندان ودست کم به طور مستقیم، در جریان امور ایران نبودند و کسانی که به نجف می رفتند، مسائل را به سمع آنها می رساندند. کلاً ایشان بیشتر به مقدس بودن شهرت داشت و برخلاف آخوند خراسانی، با سیاسیون تماسی نداشت. پسران او هم همین طور بودند.برخلاف پسران آخوند که سیاسی بودند ومنشاء اتفاقات ومسائلی هم میشدند...در میان فرزندان آخوند، درباره آقای آمیرزا احمد کفائی حرف و حدیث هائی هم وجود دارد. شما ایشان را دیده بودید؟
بله، او در مشهد دستگاه عریض و طویلی داشت. من در جوانی چند بار که به مشهد رفتم، به منزلش رفتم و او را دیدم. می گفتند:زیاد مقدس نبود و با دستگاه هم ارتباطاتی داشت و رضاخان در دوره ای که تظاهر به مذهبی بودن می کرد و می خواست نظر علما را جلب کند، برای او پول هم می فرستاد!اینطور میگفتند. رضاخان در دوره نخست‌وزیری‌اش به سر و کله‌اش گل می‌مالید و در دستجات سینه‌زنی شرکت می‌کرد!
از میان سه تنی که فتوای مشروطه را دادند، تنها کسی که در باره اش هیچ حرف خلافی زده نشده، آیت الله حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل است، وگرنه در مورد مرحومان آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی حرف و حدیث هایی وجود دارد،علت چیست؟
مرحوم آخوند خراسانی اسم و رسم زیادی داشت، اما وقتی مرحوم شیخ فضل الله اعدام شد، عده ای به او ناسزا گفتند و عده ای از او تعریف کردند! اساسا اعدام شیخ فضل الله و تحولات فکری ای که در پی آن ایجاد شد، فضا را تغییر داد و یکی از عواقب آن هم، تنزل وجهه آخوند و آشیخ عبدالله بود.
در مورد حاج میرزا خلیل نکته جالبی وجود دارد که ایشان با این که مقلد زیاد داشت، رساله نداشت! این درست است؟
بله، رساله عملیه نداشت و هر سئوالی را حضوری جواب می داد و می گفت به همین رساله های موجود عمل کنید کافی است. ایشان تا مدتی تنها مرجع نجف بود و آخوند خراسانی و دیگران بعداً و موقعی که ایشان در سنین کهولت بود، مرجع شدند. کسی به این نکته اشاره نکرده است که شیخ عبدالله مازندرانی جزو مراجع درجه دوم نجف بود. در مشروطیت ایران واقعیت این است که شیخ فضل الله نوری پیشتاز بود و آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبائی بعداً آمدند. شیخ فضل الله از دوره تحریم تنباکو فعالیت سیاسی داشت، در حالی که آن دو چندان حضوری نداشتند. ظاهراً شیخ فضل الله برای مذاکره در باره مشروطه به نجف هم رفته بود.
آیت الله حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی
مرحوم آیت الله کاشانی ـ دائی بزرگوار شما ـ که از شاگردان برجسته مرحوم آخوند بود، گفته بود در نجف نامه های شیخ فضل الله را که برای مرحوم آخوند می فرستاد و ایشان به من می داد می خواندم... .
بله،غیر از این نامه ها، ظاهراً به نجف رفته و مذاکراتی هم کرده بود، چون هنگام مطالعه روزنامه و مکتوبات شیخ فضل الله به این نکته برخوردم که نوشته بود:من آقایان نجف را به مشروطه راضی کردم. در هر حال در مشروطه، شیخ فضل الله ازجمله پیشگامان است،چون سابقه اش هم مثبت بود. بعدها بود که فرنگی مآب ها آمدند و سعی کردند با حضور دین در تدبیر جامعه جدید مخالفت کنند.
همین رویکرد هم متدینین را نسبت به اصل مشروطه مردد می کند، اینگونه نیست؟
بله، چون به هر حال در دوره قاجار ظاهر مذهب را هم که شده ،حفظ می کردند. دربار در تکیه دولت مجلس روضه برگزار می کرد. محمدعلی شاه نماز می خواند و روزه هم می گرفت. متدینین به خود می گفتند: اینها دست‌کم از فرنگی مآب ها که می خواهند ریشه دین را بکنند، بهترند! شیخ فضل الله هم به خاطر ممانعت از فعالیت فرنگی مآب ها سعی کرد در عین حفظ اعتقاد به عدالتخانه و حتی مشروطه، کمی به طرف دربار قاجار متمایل شود. حتی محمدعلی شاه کالسکه می فرستاد که او را برای مذاکره به قصر قاجار ـ قصر قجر که بعدها تبدیل به زندان شد ـ در شمیران ببرد. همین قضیه هم موجب شد علیه او تبلیغات ناجوری راه بیندازند، به طوری که وقتی به دار آویخته شد، عده ای کف زدند، حتی پسرش! من از پدرم شنیدم که می گفت: در نجف خیلی ها می گفتند: گناه این کار به گردن ماست!
عده ای گفته اند جد بزرگوار شما توسط مخالفین مشروطه مسموم شدند؟ این شایعه صحت دارد؟
خیر، پدرم می گفت: ایشان در اثر فشارهای روحی و تألمات شدید ناشی از اوضاع ناگوار ایران، در سن 94 سالگی و در دوره استبداد صغیر، یعنی فاصله انحلال مجلس تا فتح تهران، در مسجد سهله سکته کرد. پدرم در آن موقع سیزده چهارده ساله بود و هر وقت از پدرش صحبت می کرد، یک حالت عاطفی خاصی در ایشان مشاهده می شد.
ظاهرا آیت الله کاشانی هم مدتی از محضر درسی ایشان استفاده کرده بودند؟
بله، ایشان همیشه می گفت: تنها عالمی که مظهر کامل قداست بود، حاج میرزا حسین بود. البته افراد دیگری از جمله عموهایم و به خصوص مرحوم آقابزرگ هم شاگرد ایشان بودند. آنها کاری به سیاست نداشتند، ولی پدرم چون سابقه سیاسی داشت و حتی همراه آیت الله کاشانی در جنگ ثوره العشرین در دیوانیه عراق هم شرکت کرده بود و مسائل سیاسی را خوب می دانست. ایشان چون مقلد آیت الله شیرازی بود، به فتوای ایشان همراه ایلات و عشایر به جبهه رفت و بالاخره هم انگلیسی ها دستگیر و به هند تبعیدش کردند و دو سه سالی آنجا بود.
آيت الله كاشاني از شاگردان برجسته مرحوم آخوندخراساني بودند، اما بعدها با فرزندان ایشان رابطه نداشتند. علت چه بود؟
ايشان درمیان علمای مشهد، بيشتر با آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی سر و کار داشت، چون ایشان اهل مبارزه بود و علیه رضاخان مبارزه می‌کرد، ولي فرزندان مرحوم آخوند، مخصوصاً آميرزا احمد با دربار ارتباط داشتند وخیلی با مشرب سیاسی ایشان همخوان نبودند.
ظاهرا جنابعالی خاطره‌ای هم ازدیدار آیت الله کاشانی با آیت‌الله قمی داریدکه شنیدن آن دراین بخش از گفت وگو برای ما مغتنم است؟
بله،مرحوم آیت الله قمي بسیار بزرگوار و خیلی هم خوش‌سیما بود. وقتی که رضاخان ایشان را در باغ طوطي زندانی کرد، آیت‌الله کاشانی با کمال شجاعت رفت و با ايشان ملاقات کرد. من هم همراهش بودم. بعد ها که ایشان به کربلا تبعید شد، من همراه پدرم به عنوان یک آخوند کوچک به نمازجماعت ايشان می‌رفتم و همیشه سجاده‌ام را کنار سجاده ایشان می‌انداختم! خیلی به ایشان علاقه داشتم. بعد از نماز همیشه با من مصافحه می‌کردند و وقتی نمی‌رفتم، سراغم را از پدرم می‌گرفتند. بسیار مرد جالب، متواضع و مهربانی بود و قیافه نورانی عجیبی داشت.
به نظر شما علل شکست نهضت مشروطه چه بود؟این شکست سخت،ازچه روی دربرابر حرکتِ این رویدادسیاسی واجتماعی قرارگرفت؟
فرنگی مآب ها می خواستند یک‌شبه ایران را متمدن کنند. رضاشاه هم همین توهمات را داشت. آتاتورک که از او هم بدتر بود و دستور داد آخوندها را به بسفر ببرند و کلاه شاپو را با میخ توی سر آنها بکوبند! و بعد هم همه شان را در بسفر غرق کرد، ولی حالا بعد از سال ها باز در ترکیه یک حزب با گرایش مذهبی سر کار می آید. به ماهیت و رفتارکنونی این حزب کاری ندارم، می‌خواهم بگویم مذهب یک امر ریشه دار در این جوامع است. با اعتقادات دینی نمی شود درافتاد. باید آنها را پذیرفت و در جهت صحیح هدایت کرد. رضاخان هم تصور کرد با برداشتن چادر زن ها، حمله به حوزه های علمیه و خلع لباس روحانیون می تواند ریشه مذهب را بکند. فرانسوی ها هم در الجزایر سعی کردند همین کار را بکنند و موفق نشدند.بی توجهی به دین به عنوان اصلی ترین ریشه های فرهنگی و اعتقادی مردم این کشورها، فرنگی‌مآب ها را به شکست رساند. علت شکست نهضت مشروطه هم همین بود. هیچ نیروئی نمی تواند در کشور ما مردم را بسیج کند، الا دین. این را به خصوص در هشت سال جنگ به عینه دیدیم. در این جنگ اگر رهبری روحانی وجود نداشت، جنگ را باخته بودیم.
منبع: مشرق
دیدگاه تان را بنویسید