اساس یک طرح فضایی موفق

سرویس اجتماعی « فردا »: میل نامحدود انسان برای کشف ناشناخته‌ها و لذت سفر به دنیایی که هنوز کسی بر آن قدم نگذاشته، موتور محرک نوع بشر برای بیرون رفتن از آغوش امن گاهواره زمین و رویایی با خطرات کیهان ناشناخته و ناامنی است که هنوز برای بقا در آن آزموده نشده است.

بیش از 60 سال از آغاز عصر فضا و سفر نخستین دست ساخته بشر به فرای مرزهای زمین می گذرد و هر چند دانسته های ما از کیهان چند برابر بیشتر از آن دوران پرتلاطم است، اما جالب است بدانید که پس از این همه هیاهو و خبر و کشف و اختراع و هر چند دست ساخته های ما و سفینه های بی سرنشین میلیون ها کیلومتر را در منظومه شمسی یکه تازی کرده اند، اما خود انسان فقط توانسته حدود 400 هزار کیلومتر از خانه امن خود یعنی زمین دور شود. با این حساب عضو یک گروه پژوهشی و مهندسی فضایی بودن که در یکی از بزرگ ترین طرح های علمی این سیاره دخیل است، آن قدر هیجان انگیز و ماجراجویانه به نظر می رسد که پرسش های فراوانی را در اذهان مردم به وجود می آورد. این بود که سراغ دارا صباحی، مهندس ارشد سیستم یکپارچه مریخ نورد کنجکاوی رفتیم تا ببینیم کار کردن در کنار ربات هایی که قرار است به جای انسان به سرزمین هایی در سیاره ای ناشناخته بروند، چه حسی دارد؟

همه ما در کودکی آرزوها و رویاهایی داریم که مسیر زندگی بزرگسالی مان را مشخص و هموار می کنند. شما در کودکی خود چه رویاهایی داشتید و چگونه از آنها بهره بردید تا امروز یک پژوهشگر و مهندس فضایی شوید؟

من از کودکی به تخیل علاقه مند بودم و به تمام کتاب های علمی ـ تخیلی گرایش داشتم. هنوز وقتی کودک بودم روزی با مادرم در خیابان راه می رفتم که چشمم به تصویری نقاشی شده از چند فضانورد روی جلد مجله کیهان بچه ها افتاد. آن اتفاق ساده و آن تصویر خیالی چنان با روح من بازی کرد و چنان مرغ خیال قلب من را پرواز داد که همه وجودم از آن لحظه شد داستان های علمی ـ تخیلی و سفرهای فضایی. در ضمن نباید فراموش کنیم که من در دهه 60 میلادی بزرگ شدم؛ دهه ای که پر بود از رقابت ها، شکست ها و پیروزی های فضایی متعدد، داستان های هیجان انگیز فضانوردانی که از مدار زمین یا حتی ماه باز می گشتند و خلاصه همه این ماجراها من را در مسیر مهندس فضایی شدن به جلو هل داد.

این جوان علاقه مند به داستان های علمی ـ تخیلی چگونه سر از ناسا درآورد؟

راستش را بخواهید این موقعیت بخصوصی است و من نمی توانم الگوی خوبی برای جوانان ایرانی باشم. من دانشجوی زرنگی نبودم و نمرات پایینی می گرفتم. بیشتر مواقع من را از دانشگاه بیرون می کردند. استخدام من در ناسا خیلی اتفاقی بود. افرادی که الان در ناسا هستند بخوبی درس خوانده اند و با نمرات بالا در ناسا استخدام شدند. راهی که آنها طی کردند صحیح تر است و بنابراین همان طور که گفتم من نمی توانم الگوی خوبی باشم و این فقط داستان من است (با خنده). در واقع می توانم بگویم خیلی شانسی در ناسا استخدام شدم؛ جوری که شاید دیگر تکرار نشود. من مقاله ای نوشته بودم و روزی که قرار بود ارائه بدهم، فراموش کردم به محل کنفرانس بروم. آنجا اسم من را بارها صدا کردند و این باعث شد یکی از کسانی که قرار بود درباره این مقاله نظر بدهد نام من را چند بار بشنود. مدت ها بعد بیکار شدم و دنبال کار می گشتم. خیلی اتفاقی با این فرد تماس گرفتم و ایشان من را شناخت و این گونه شد که 25 سال پیش در ناسا و در آزمایشگاه پیشرانه های جت ناسا (JPL) استخدام شدم.

طرح اولم یک رادار بود. لازم است این توضیح را بدهم که JPL به غیر از سفینه های فضایی که به سیارات دیگر می فرستد، یک بخش رادار بزرگ هم دارد که شاید بتوان گفت یکی از بخش های مهم ناساست و کارش ساختن رادارهای علمی است. بسیاری از طرح های رادار در مدار زمین برای هواشناسی، زمین شناسی و آب شناسی استفاده می شود. همان طور که گفتم، اولین طرحم یک رادار خیلی بزرگ بود که روی شاتل ها تعبیه شده بود. این را هم اضافه کنم که اکنون علاوه بر این که با پروژه های مختلف همکاری دارم، باز هم روی یک رادار کار می کنم. این رادار از نظر آب شناسی بسیار حائز اهمیت است. هدف این طرح این است که تمام آب سیاره زمین را در مدت سه سال و در تمام فصول سال اندازه بگیرد. نتایج این طرح به ما کمک می کند تا بفهمیم الگوی تغییرات آب زمین به چه شکلی است و همچنین به ما کمک می کند تا مدل های خشکسالی را پیش بینی کنیم.

ناسا مراکز زیادی دارد که هرکدام عهده دار کارهای مختلفی هستند. مرکز JPL که شما در آن شاغل هستید چه کارهایی انجام می دهد و چه اهدافی را دنبال می کند؟

ناسا بخش های مهم و مجزایی دارد که هرکدام ماموریت متفاوتی دارند. بخش اصلی، مرکز ریاست ناساست که در واشنگتن قرار دارد و رئیس ناسا در آنجاست. کار اصلی JPL ارسال سفینه (سفینه های بدون سرنشین مثل ربات، مدار گرد و...) به نقاط مختلف منظومه شمسی و حتی خارج از منظومه شمسی است. رقیب اصلی JPL، مرکز پروازهای فضایی گادرد نام دارد که وظیفه اش ساخت سفینه برای شناخت زمین، خورشید و جاهای دیگر کیهان است. JPL به خاطر ماموریت وویجرها که برای شناخت سیارات منظومه شمسی فرستاده بود معروف شد و فقط در قسمت ماموریت های رباتیک کار می کند.

ناسا طرح های آینده را چطور اولویت بندی می کند؟ در واقع می خواهم در مورد روال انتخاب طرح ها در ناسا و درباره فرآیند شکل گیری یک طرح و تبدیل شدن یک ایده به هدف و اجرا شدن آن به ما توضیح بدهید. چه کسی تصمیم می گیرد که مثلا ناسا سال 2020 چه برنامه هایی را باید اجرا کند و اولویت ها به چه شکلی مشخص می شوند؟ یعنی چطور انتخاب می شود که ناسا باید بر فرض اولویتش این باشد که به ماه ربات بفرستد یا به مریخ برود و از آنجا سنگ و خاک بیاورد تا در آزمایشگاه های زمینی بررسی شوند. آیا بر فرض چارلز بولدن، رئیس فعلی ناسا این انتخاب را انجام می دهد؟

پرسش تان ساده است، اما پاسخش پیچیده است. اولا بولدن انتخاب نمی کند. هر ده سال یک بار ناسا حدود هزار نفر از دانشمندانی را که در بخش های مختلف کار می کنند، جمع می کند و اینها بعد از حدود دو سال یک گزارش ده ساله ارائه می کنند. این گزارش به ناسا می گوید که ده سال آینده ناسا چه کارهایی را باید انجام دهد. البته این گزارش قانونا ناسا را ملزم به اجرا نمی کند، اما الگویی ارائه می دهد به محققانی که می خواهند پروژه هایی را به ناسا ارائه بدهند و این الگو به آنها نشان می دهد که بهتر است بر چه اساسی کار کنند.

دو نوع طرح داریم؛ طرح هایی که اجرایی شده و به بخش های مختلف داده می شود. اما طرح هایی هم است که باید وارد رقابت شود. بودجه طرح ها متفاوت است و از بخش های مختلف دریافت می شود. همه این بودجه ها را کنگره آمریکا تصویب می کند. دانشمندان می گویند باید به تایتان برویم یا اروپا قمر مشتری یا مریخ. بودجه ها در شرایطی هستند که به هرکدام از این طرح ها بودجه اختصاصی تعلق نمی گیرد؛ بنابراین انتخاب سخت می شود. این که کدام گروه از دانشمندان بتوانند نظر خودشان را به ناسا بقبولانند و این که کدام طرح ارزان تر باشد و بتواند در رقابت با دیگر طرح ها برنده شود، این تعیین کننده است.

ایده ها در بخش های مختلف ناسا ایجاد می شود، اما به وجود آمدن ایده به معنای انتخاب نیست. مثلا JPL بودجه ای اختصاص می دهد تا ایده هایش را بتواند دقیقا توضیح دهد. این که چقدر پول لازم دارد، چقدر کار و زمان احتیاج دارد و چه سودهای علمی در پی دارد. وقتی به جایی برسد که نشان دهد چقدر این طرح ارزشمند است، می تواند درخواست بودجه دهد و اینجاست که از هر ده طرح یکی می تواند برنده شود. مثلا من روی طرح های بسیاری کار کردم که به هیچ جایی نرسیدند.

اما در نهایت ساده بودن کار برای ناسا مهم تر است. مریخ برای ناسا مهم است چون ساده است و هزینه کمی برای رسیدن به مریخ نیاز است. برخلاف اروپا قمر مشتری که دسترسی به آن سخت است و تکنولوژی مناسبی هم برای این کار نداریم.

شما تقریبا در همه ماموریت هایی که به نشاندن یک مریخ نورد بر سطح این سیاره منجر شد، نقش داشتید. از «رهیاب »تا «کنجکاوی» چه راهی طی شد و چه تغییراتی در نحوه فرود یا ابزارهای این مریخ نوردها ایجاد شد؟

وزنی که روی سطح مریخ می گذاشتیم مهم ترین مساله بود. بنابراین سفینه ای باید می ساختیم که بتواند دستگاه سنگینی را با خود حمل کند، به مریخ ببرد، نیرو و حرارت آن را تامین کند و بتواند به سلامت بر سطح مریخ فرود بیاید. این سفینه معمولا چهار تا پنج برابر وزن ابزارهای علمی باید باشد. در رهیاب وزنی که بر سطح مریخ فرود می آمد 265 کیلوگرم، روح و فرصت 550 کیلوگرم و کنجکاوی که 960 کیلوگرم بود. رشد اصلی ما این بود که توانستیم کاری بکنیم تا بتوانیم وزنی که روی مریخ می گذاریم بیشتر شود و بنابراین توانستیم دستگاه های بیشتری روی مریخ نورد تعبیه کنیم. تکنولوژی لازم وقتی که وزن قرار است افزایش یابد سریع تغییر می کند. یک دلیل که باعث شد کنجکاوی طراحی شود این بود که ما دیدیم با وزن کمتر از 500 کیلوگرم کار مهمی نمی توان انجام داد. چون دستگاه های مهندسی 90 درصد وزن را به خود اختصاص می دهند وبرای ابزارهای علمی چیزی باقی نمی ماند. بنابراین حدود ده سال پیش تصمیم گرفتیم سفینه های آینده طوری طراحی شوند که لااقل یک تن وزن داشته باشند تا بتوانیم دستگاه های علمی بیشتری تعبیه کنیم که بتوانند کارهای مفیدتری انجام دهند. وقتی به این مرحله رسیدیم طراحی ها جا افتاد و توانستیم تصمیم بگیریم که با چه سیستمی باید فرود بیاییم و چطور برسطح مریخ حرکت یا کار کنیم؛ اما در مورد فرود، رهیاب، روح و فرصت با کمک کیسه های هوا فرود آمدند. فنیکس با استفاده از چتر نجات و موتورهای ترمز فرود آمد. کنجکاوی توسط وسیله ای به نام جرثقیل آسمانی ـ که نوعی موشک بود ـ و با آویزان شدن از کابل به آرامی بر سطح مریخ فرود آمد و هنگامی که چرخ هایش سطح سیاره را لمس کرد، از آن جدا شد.

ادعا می شود کنجکاوی پیچیده ترین کاوشگری است که تا به حال به مریخ فرستاده شده و به ابزار علمی متعدد و متنوعی مجهز است. چه تجهیزاتی در این مریخ نورد تعبیه شده و چه اهدافی را دنبال می کند؟

تفاوت مهمی که کنجکاوی با مریخ نوردهای قبلی دارد، این است که می تواند تجزیه و تحلیل شیمیایی انجام دهد. یعنی می تواند مواد آلی را آزمایش و تشخیص دهد. این دستگاه ها از این نظر قوی ترین ابزارهای ساخت مرکزگادرد ناسا هستند و کنجکاوی با کمک این ابزارها می تواند خاک یا سنگ مریخ را به حرارتی برساند که به گاز تبدیل شوند. این گازها از لوله هایی در آزمایشگاه کوچک درون این مریخ نورد عبور می کنند و عناصر موجود تشخیص داده می شوند. یافتن آب و سپس حیات همیشه هدف اول بوده است. این به ما نشان می دهد آیا در مریخ حیات وجود داشته یانه. در کنار اینها هواشناسی و زمین شناسی مریخ هم بررسی می شود. کنجکاوی اولین مریخ نوردی است که می تواند به این پرسش ما پاسخ دهد. فینکس هم توانایی این که وجود آب را تشخیص دهد، داشت. اما کاوشگرهای قبل از فنیکس توان تشخیص مولکول آب را نداشتند. چون ابزارش را نداشتند. فنیکس توانست به ما نشان دهد که در مریخ یخ آب وجود دارد. کنجکاوی می تواند آب و مواد آلی را تشخیص دهد. امید آینده ما این است که بفهمیم آیا درمریخ حیات وجود داشته است، آیا زمینه برای شکل گیری حیات فراهم بوده یا نه.

در حالت کلی، هدف اصلی که همه این طرح ها دنبال می کردند این بود که بفهمیم در مریخ آب وجود دارد یا نه. اما هرکدام به روش خاصی این ماموریت را انجام می دادند. مثلا در روح و فرصت ماموریت این بود که به دو محیط مختلف برویم که احتمال زیادی بود آب ساکن یا روان در آنجا بوده و درواقع به دنبال نشانه هایی از آب بودیم. کار فنیکس این بود که به قطب شمال مریخ برود و مستقیما یخ را اندازه بگیرد ولازم است بگویم فنیکس با قطعیت کامل به این نتیجه رسیده است که در مریخ آب وجود دارد. ماموریت کنجکاوی این بود، به جایی برود که مطمئن هستیم زمانی زیر آب بوده و به دنبال یافتن نشانه هایی از حیات است.

چرا دهانه برخوردی گیل به عنوان محلی برای کاوش انتخاب شد؟

کنجکاوی در دهانه گیل و در نزدیکی کوه شارپ فرود آمد. دهانه گیل دراثر برخورد شهاب سنگ به وجود آمده است. دهانه ای عمیق و قدیمی است؛ اما به گفته محققان ناسا، این دهانه بتدریج با مواد رسوبی پر شده و توفان های سهمگین مریخ در طول زمان باعث شکل گیری کوه شارپ در وسط دهانه گیل شده است؛ این کوه حدود پنج کیلومتر ارتفاع دارد. کنجکاوی با بررسی لایه های این کوه می تواند به گذشته باستانی مریخ پی ببرد.

و به نظر شما حساس ترین بخش ماموریت کنجکاوی چه بود؟

برای سفینه ای که روی سیاره ای دیگر فرود می آید، حساس ترین بخش زمان فرود است. درمورد کنجکاوی، از زمانی که وارد اتمسفر مریخ می شدیم تا زمانی که چرخ ها سطح مریخ را لمس کنند، حدود هشت دقیقه طول می کشید. در طول این مدت قسمت های مختلف سفینه تغییر می کند. بخش هایی از سفینه جدا می شود. دستگاه هایی که تا به حال استفاده نشده باید درمدت زمان کوتاهی روشن شده وکارخود را انجام دهند. همه چیز باید سر وقت و به سرعت انجام بگیرد. ما روی هیچ کدام از این مراحل کنترلی نداشتیم. روی زمین هم امکان امتحان کامل دستگاه ها را نداشتیم. ما مجبور بودیم قطعه قطعه ابزارها را امتحان کرده و به هم متصل کنیم. در مدت هشت دقیقه فرود، اگر اتفاقی برای سفینه می افتاد ما هیچ کاری نمی توانستیم بکنیم. چون 15 دقیقه طول می کشد تا دستورات ما از زمین به کنجکاوی برسد و 15 دقیقه هم طول می کشد تا ما پاسخ دریافت کنیم و این می شود 30 دقیقه. بنابراین عملا ما هیچ کاری برای نجات سفینه نمی توانستیم انجام بدهیم و از این رو بود که زمان فرود کنجکاوی بر سطح مریخ به هشت دقیقه وحشت معروف شد.

نقش شما در ماموریت کنجکاوی چه بود؟

من سرمهندس سیستم طرح بودم. بگذارید ساده توضیح دهم. یک سفینه فضایی بخش های مختلفی دارد که باید طراحی یا اختراع شوند. ساخت یک سفینه حدود چهار سال زمان می برد. تمام دستگاه های سفینه باید با هدف تعیین شده برای طرح هماهنگ باشد. مهندسی سیستم پروژه تعیین می کند که یک ماموریت چه نیازهایی را دارد، کل ماموریت را طراحی می کند اهداف و نیازمندی های آن را بررسی می کند. همچنین در این طرح تمام بخش های مختلف به من گزارش کار می دادند یعنی از روز اولی که طراحی آغاز می شود تا روزی که قطعات سفینه توسط بخش های مختلف مهندسی ساخته و به هم وصل می شوند و سفینه کامل می شود. این همان مسئول بخش مهندسی یکپارچه سیستم است.

بخش خصوصی با همکاری چند شرکت و چند دانشمند و احتمالا بودجه مردمی قصد دارد در قالب طرحی موسوم به Mars One انسان به مریخ بفرستند. باتوجه به دانسته های مان درباره مریخ و با توجه به امکاناتمان، آیا بشر می تواند این کار را انجام دهد؟ هرچند که طبق ادعای طرح Mars one احتمالا این سفر بی بازگشت خواهدبود.

تا وقتی که مواد اولیه حیات مثل آب، اکسیژن و کربن در جایی وجود داشته باشد جا برای بشر هم هست. ممکن است تکنولوژی ما آن قدر پیشرفته نباشد که بتوانیم مریخ را مسکونی کنیم. اما اگر مواد اولیه حیات راهم نداشته باشیم کارمان سخت تر می شود.

به نظر من دلیلی ندارد این سفر بی بازگشت باشد. تنها دلیلی که می تواند این سفر را بدون بازگشت کند نبود بودجه کافی است. بشر یا هیچ ملتی حاضر نیست هزینه کند و تعدادی انسان را به سیاره ای بفرستد که آنجا بمیرند و بعد توضیح بدهد که چرا این کار را انجام داده است. هر سفینه ای که به مریخ فرستاده شود حتما بازگشت خواهد داشت. مشکل اساسی بودجه است. تکنولوژی را می توان ایجاد کرد، اما هزینه بسیار زیادی می طلبد به طوری که حتی آمریکا هم نمی تواند برای این هدف یکجا سرمایه گذاری کند. بنابراین پله پله و بتدریج تکنولوژی این کار را ایجاد می کند و باز هم تاکید می کنم چیزی که جلوی کار را گرفته بودجه است.

پس طبق ادعای مسئولان طرح Mars One، بشر در ده سال آینده پا بر مریخ خواهد گذاشت؟

به نظر من نه! البته می توان دستگاه ها و سفینه ها را ساخت. اما باز هم می گویم بودجه ای که برای این کار در نظر گرفته شده بسیار کم است. مثلا بودجه ای که آمریکا صرف طرح آپولو کرد بسیار سرسام آور بود و فکر نمی کنم هیچ موسسه یا دولتی چنین پول زیادی داشته باشد که بتواند تا ده سال آینده انسان به مریخ ببرد.

حالا که درباره طرح آپولو صحبت کردید، به عنوان یک مهندس ارشد ناسا و کسی که احتمالا خیلی چیزها شنیده بیایید و پرده از راز مهمی بردارید و به خوانندگان ما بگویید چرا ناسا بعد از آپولو دیگربه ماه نرفت و آیا اصلا رفت؟

من پاسخ دقیقی برای این پرسش که چرا دوباره نرفت ندارم، چون آن زمان من هم جوان بودم و هنوز وارد برنامه های فضایی ناسا نشده بودم. اما آنچه که می دانم این است که اولا بتدریج بودجه کاهش یافت. دوما کشفیاتی که در ماه صورت گرفت آنچنان باارزش نبود که ناسا ترغیب به ادامه برنامه آپولو شود. از طرفی با کاهش بودجه بتدریج فناوری های توسعه داده شده قدیمی شده و چیز جدیدی جایگزین آنها نشد. هر سفینه ای که ما می سازیم اگر بر فرض ده یا 20 سال از آخرین باری که آن را ساخته ایم گذشته باشد دیگر تکنولوژی آن را از دست می دهیم، چون تمام کارخانه هایی که قسمت های مختلف آن را می ساختند دیگر تعطیل شده یا تغییر کاربری داده اند و حتی اشخاصی که روی آن کار می کردند، احتمالا دیگر بین ما نیستند. به خاطر همین تکنولوژی بتدریج از بین رفت و به همین دلیل رفتن دوباره بشر به ماه سخت تر از چهل سال پیش است.

ماموریت های بسیاری توسط سازمان های فضایی مهم دنیا بویژه ناسا به سوی مریخ انجام شده است. سال گذشته هفته جهانی فضا «کاوش مریخ، شناخت زمین» نام گرفت. چرا مریخ از اهمیت زیادی برخوردار است؟

در این مورد من فقط می توانم عقیده خودم را بگویم. شما اگر در جزیره ای زندگی می کردید و جزیره ای دیگر در نزدیکی شما بود، برایتان جالب نبود بدانید آیا در آن جزیره هم انسانی هست یانه؟ بشر اصولا کنجکاو است بداند که آیا انسان یا موجود دیگری در گیتی وجود دارد که بتواند با آنها ارتباط برقرار کند. اما دلایل علمی این کار می تواند این باشد که ما با کنکاش درمریخ به دنبال این هستیم بدانیم چه اتفاقی برای سیاره ای که می تواند آینده زمین را به ما نشان بدهد افتاده است. بنابراین ما باشناخت گذشته مریخ می توانیم آینده سیاره خودمان را پیش بینی کنیم. از سوی دیگر، مریخ یکی از سیارات منظومه شمسی است. ولی فرق بزرگی که مریخ با سیارات دیگر دارد این است که از زمین و به کمک ابزارهایی مثل تلسکوپ خیلی راحت می توان سطح آن را دید. درحالی که سیاره ای مثل زهره از ابر پوشیده شده و امکان رصد سطح آن را نداریم. از طرفی ما راحت تر می توانیم به مریخ برسیم و برسطح آن فرود بیاییم. درحالی که در مورد زهره این کار بسیار سخت است. حتی می شود گفت رفتن به مریخ آسان تر از فرود آمدن بر سطح ماه است. چون مریخ اتمسفری قوی تری از ماه دارد.

همچنین، دلیل دیگر این موضوع می تواند تاریخی باشد. بشر همیشه به مریخ نگاه می کرد و شیفته رنگ سرخ و مرموز این سیاره بود و داستان های حماسی زیادی برای این سیاره خلق کرده است. این دلایل و این که دستیابی به مریخ آسان تر است باعث می شود رسیدن به مریخ برای ما مهم شود.

آیا برنامه های سازمان فضایی ایران را دنبال می کنید؟ نظرتان درباره آینده فضایی ایران چیست؟ اکنون گفته شده مهم ترین برنامه ایران اعزام انسان به مدار زمین است. آیا لازم است ایران برای این کار هزینه کند؟ یا بهتر است اهدافی همچون ساخت ربات هایی برای ارسال به نقاط مختلف منظومه شمسی یا ساخت ماهواره هایی برای قرار دادن در مدار زمین را دنبال کند؟

من اطلاعات چندانی درباره برنامه های سازمان فضایی ایران ندارم، اما این را می توانم به شما بگویم که کارهای رباتیک و ساخت ماهواره از جمله برنامه هایی است که با بودجه کم، کار زیادی می توان انجام داد و اشتغالزایی کرد. وقتی هدف فرستادن انسان به فضا باشد، با بودجه زیاد کار کمی انجام دادیم. بنابراین برای من این فرمول ساده است، با بودجه کم، انجام کار و خروجی بیشتر، ارزش بیشتری دارد. هر کشوری با توجه به امکانات مالی و نیروی انسانی خود باید بیاید بین نیازها و آرزوهای فضایی خود بالانس و تعادل ایجاد کند.

منبع: جام جم آنلاین