اسطوره‌هایی که به گدایی افتاده‌اند!

فارس: «حاجی فیروزه، سالی یه روزه، همه می‌دونن، منم می‌دونم، عید نوروزه - ارباب خودم سامولی علیکم، ارباب خودم سر تو بالا کن، ارباب خودم بزبز قندی، ارباب خودم چرا نمی‌خندی؟ و...» اینها بخشی از اشعاری است که از یک ماه مانده به نوروز، حاجی فیروزها آن را می خوانند و با دایره و تنبک به جای کوچه و پس کوچه های شهر، در چهارراه ها و حتی اتوبان های پایتخت به راه می افتند. صورتشان سیاه است به نشانه سیاهی زمستان و لباسشان سرخ به بهانه شادی بهار. اما حاجی فیروزهای امروزی بیشتر از آنکه به رسم پیشینیانشان، یادآور رسیدن نوروز و بهار باشند و برای شادی مردم، شادی کنند، چشمشان به جیب مردم است و جلب حس ترحمشان برای کسب درآمد. درآمد 40 هزار تومانی حاجی فیروزها تنها در چند دقیقه قرمز شدن یک چراغ! حاجی فیروزها هم در این دوره، شمال شهری و جنوب شهری شده اند و به قول یکی از همین حاجی فیروزها در میدان تجریش، اکثر حاجی فیروزهای مرکز و جنوب تهران، همان متکدیانی هستند که این یک ماه باقیمانده تا پایان سال، تغییر شغل می دهند تا درآمد بیشتری کسب کنند اما بعضی حاجی فیروزها را دانشجویان رشته تئاتر تشکیل می دهند که نگاهشان به این کار، هنری است، نه اینکه بخواهند پولی را به زور از مردم بگیرند. حاجی فیروزهای شهر، این روزها هر گروهشان سرقفلی یک چهارراه، میدان و یک منطقه از اتوبان را دارند و در شب های پیاپی در هر نقطه، حاجی فیروزهای ثابتی را می توانید ببینید. یکی از آنها که پاتوقش یکی از چهارراه های پایتخت است می گوید: هر بار که چراغ در این چهارراه، قرمز می شود 30 تا 40 هزار تومان برای ما سود دارد! البته او تأکید می کند که گروه آنها 3 نفره است یکی سراغ ماشینها می رود، دیگری، دایره می زند و سومی هم می رقصد و شکلک در می آورد در نتیجه این مبلغ، تقسیم بر 3 می شود. بنا به گفته حاجی فیروزهای امروزی، آنها برای کارشان برنامه ریزی دارند، پنجشنبه ها و جمعه های نزدیک پایان سال، تمرکزشان در اطراف مراکز خرید است و در طول هفته هم بیشتر چهارراه ها، میادین و اتوبان های پرترافیک شهر را قرق می کنند. یکی از این حاجی فیروزها که همسرش هم در همان چهارراه، گل می فروشد و خودش و پسر و دختر کوچکش حاجی فیروز شده اند، می گوید: درآمد ما از این راه، فقط همین چند هفته آخر سال است پس باید خوب کار کنیم تا پول بیشتری به دست بیاوریم. اما آیا فلسفه این سنتی که بالاخره از دوره ای باب شده و به حال حاضر رسیده، همین بوده است؟ اصل شکل گیری این سنتها، شادی مردم بوده نه گدایی/ حاجی فیروز سندی ندارد محمد میرشکرایی، مردم‌شناس و رئیس سابق پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی درباره پیشینه حاجی فیروزها به خبرنگار فارس می‌گوید: حاجی فیروز را در یک نظر، نماینده جهان زیرین می‌دانند در برابر جهان زندگان و جهانی که هستی در آن جریان دارد، چهره سیاهش را هم می‌گویند به همین مناسبت است. این مسئول تدوین پرونده ثبت جهانی نوروز در یونسکو از لحاظ گستره رواج حاجی‌فیروز در گذشته‌های دور «حاجی فیروز» را متعلق به شهر تهران می‌داند و می‌گوید: علت اینکه در این سالها حاجی فیروز حتی تا سفره‌های هفت سین مردم هم راه یافته و مردم عروسک حاجی فیروز را کنار سفره هفت سین می‌گذارند وجود رسانه‌ها است تا جایی که این چهره روزهای پایانی سال در اکثر شهرها دیده می‌شود. این پیشکسوت مردم‌شناسی تصریح می‌کند: در متون کهن نشانی از حاجی فیروز ندیده‌ام اینکه می‌گویند مربوط به جهان زیرین است و به اسطوره‌های کهن اشاره می‌کنند تحلیلی است که انجام می‌شود نه اینکه مستندی برای آن وجود داشته باشد. میرشکرایی درباره حاجی فیروزهای امروزی که در شهر می‌گردند و با شکلک درآوردن سعی می‌کنند از جیب مردم کسب درآمد کنند، تأکید می‌کند: این حاجی فیروزها صورت‌های تحول یافته و جدید هستند که ممکن است شکل تکدی هم به خود بگیرد اصل شکل‌گیری این چیزها در نزدیک شدن به نوروز برای شادی مردم بوده است نه تکدی گری. وی درباره شعری که عموم حاجی فیروزها می‌خوانند، توضیح می‌دهد که این شعر یکی از شعرهای قدیمی و پیش‌آهنگ‌های شاد نوروز است که عموماً با حرکاتی هم همراه می‌شود. 90 درصد حاجی فیروزها متکدی و کودک خیابانی هستند مجید ابهری، پژوهشگر اجتماعی نیز در رابطه با حاجی فیروزهای امروزی به خبرنگار فارس می‌گوید: حاجی فیروزها امروز تبدیل به شخصیت «گدا» شده‌اند، در اکثر فرهنگ‌ها در کشورهای مختلف، قبل از آمدن سال نو، شخصیت‌های افسانه‌ای در جامعه ظاهر شده و نوید سال جدید را می‌دهند. این اشخاص علاوه بر تمایز ظاهری از نگاه رفتاری پیک شادی نیز هستند. به گفته وی در اروپا «بابا نوئل» در کشورهای آسیایی، «کچل و کوسه» و در کشور ما «حاجی فیروز» و در کشورهای دیگر نمادهای دیگری، نمایانگر این فرهنگ باستانی است. وی می‌گوید: متأسفانه در این دوره، حاجی فیروز نیز از مسیر اصلی خود منحرف شده و تبدیل به ابزار گدایی و لودگی شده است. کودکان خیابانی که صورت خود را سیاه می‌کنند و با ظاهری رقت‌انگیز در چهارراه‌ها و خیابان‌ها با بیان بعضی الفاظ نامفهوم و بی معنی گدایی می‌کنند. این پژوهشگر اجتماعی معتقد است که متأسفانه نهادهای فرهنگی نیز تا امروز سعی نکرده‌اند این شخصیت را بازسازی و اصلاح کنند حاجی فیروز در فرهنگ ایران باستان با لباس‌ قرمز در کوچه‌ها و گذرها با خواندن اشعار نوروزی مژده آمدن سال جدید را می‌داده و با جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردم آنها را بین نیازمندان تقسیم می‌کرده است. ابهری با بیان اینکه با اندک مقایسه بین حاجی فیروز اصلی و حاجی فیروزهای امروزی می‌توان به اختلاف موجود پی برد، می گوید: به نظر من نهادهای فرهنگی باید در این زمینه برای شادی مردم مخصوصاً کودکان ضمن احیای فرهنگ استقبال از سال نو، حاجی فیروز اصلی را به جامعه معرفی کنند. وی تصریح می کند که 90 درصد از حاجی فیروزهای امروزی در خیابان‌ها افراد متکدی و کودکان خیابانی هستند که مقطعی ظاهر کارشان را تغییر داده اند.