ریزگرد‌ها با اورانیوم می‌آیند

فارس: ریزگرد‌ها باز هم خبرساز شده‌اند؛ این بار نوبت این دانه‌های ریز است که با اورانیم درشت نمایی می‌کنند. پس از حضور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در مجلس شورای اسلامی برای پاسخ به نمایندگان مردم، دو تن از نمایندگان خوزستان که از این گزارش قانع نشده بودند، بحث وجود اورانیوم ضعیف شده در گرد و غبار را که مدتی به دست فراموشی سپرده شده بود، دوباره به عرصه افکار عمومی کشیدند. صید عیسی دارایی نماینده مردم اندیمشک در این زمینه اظهار کرده در زمین‌های عراق اورانیوم ضعیف شده وجود دارد و ورود آن‌ها به کشور تبعات خطرناکی خواهد داشت اما متأسفانه سازمان محیط زیست تاکنون هیچ اقدامی برای مقابله با این مشکل انجام نداده است. سید شکرخدا موسوی نماینده مردم اهواز در مجلس نیز تصریح کرده چند مورد زاد و ولد کودکان فلج بر اثر آلودگی‌های گرد و خاک و اورانیوم ضعیف شده موجود در عراق در استان خوزستان وجود داشته است. این نماینده همچنین به صحبت‌های رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در جلسه علنی و غیرعلنی مجلس، اشاره کرده، حل مشکل گرد و غبار در جنوب و غرب کشور را نیازمند یک عزم ملی می‌داند. وی گفت: از شخص رئیس جمهور تا وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست باید یک کمیته بحران از این وزارتخانه‌ها تشکیل شود و به صورت مداوم و مستمر و با حضور چند نماینده مجلس از مناطق بحرانی گرد و خاک جلساتی برگزار شود. پیشینه این دو عضو مجمع نمایندگان خوزستان است که ورود آنها را به موضوع اورانیوم موجود در گرد و غبار حائز اهمیت می‌کند، دارایی فرمانده سابق نیروی انتظامی خوزستان و موسوی فرمانده سابق سپاه قطعا بدون داشتن اطلاعات لازم درباره این موضوع اظهار نظر نمی‌کردند. سازمان حفاظت محیط زیست اما در واکنشی که نسبت به اظهارات نمایندگان خوزستان نشان داد وجود اورانیوم را رد کرد. علی‌محمد شاعری معاون این سازمان وجود اورانیوم ضعیف شده در ذرات گرد و غبار را سیاستمدارانه تکذیب می‌کند: طبق بررسی‌های انجام شده، اورانیوم ضعیف شده در گرد و غبار و ریزگردهایی که از عراق وارد کشور می‌شود، وجود ندارد. بررسی‌هایی که تاکنون روی ریزگرد‌ها و گرد و غباری که از کشور عراق وارد ایران می‌شود انجام داده‌ایم، وجود اورانیوم ضعیف شده را ثابت نمی‌کند. * داستان چهار ساله داستان اورانیوم موجود در ذرات گرد و غبار از سال 87 شروع شد. در تیر ماه این سال، دو استاد جوان از دانشگاه شهید چمران اهواز که به سفارش اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان تحقیقاتی را روی ریزگرد‌ها انجام می‌دادند، در مقاله مشترکی که منتشر کردند، نسبت به فراگیر شدن پدیده گرد و غبار در کشور و تهدید سلامت شهروندان ابراز نگرانی کردند و نسبت به وجود عناصر رادیواکتیو از جمله اورانیوم ضعیف شده هشدار دادند. در مقاله دکتر علیرضا زراسوندی (استادیار زمین‌شناسی اقتصادی) و بابک مختاری (استادیار شیمی آلی) آمده است: از مهرماه 86 تا پایان سال، 31 مورد پدیده گرد و غبار با میانگین ماندگاری 46 ساعت در خوزستان روی داده بود، در حالی که ابتدای سال 87 تاکنون خوزستان شاهد 22 مورد بروز پدیده گرد و غبار با میانگین ماندگاری 60 ساعت بوده است. * ناگهان افزایش مبتلایان براساس داده‌های این پژوهش همچنین مدیر مرکز فوریت‌های پزشکی استان اعلام کرده تعداد مراجعان به بیمارستان‌ها به‌ علت هوای آلوده در روزهای 27 و 28 خرداد ماه 87، 205 نفر بوده که دو نفر در این روز‌ها به‌علت مسمومیت تنفسی جان خود را از دست داده‌اند. آنچه در این مدت علاوه بر گرد و غبار، مردم خوزستان را آزار داده است عدم‌اطلاع رسانی کار‌شناسی شده و علمی در این زمینه است. در این میان مسئولان استانی و کشوری جز توصیه مردم به استفاده از ماسک، اظهار نظر خاصی راجع به عوامل ایجاد‌کننده این پدیده، راه‌های مقابله با آن و روش‌های کاهش میزان خطرات ناشی از این آلودگی نکرده‌اند. * آمد دلیل در بخش دیگر این مقاله با اشاره به شایعاتی که در مورد احتمال وجود آلودگی‌های شیمیایی، میکروبی و رادیواکتیوی، تاکید شده است: متأسفانه نتایج بررسی‌های ما روی نمونه‌های زیادی از گرد و غبار موجود در شهر اهواز و خاک‌های نزدیک مرز ایران و عراق این امر را تأیید می‌کند. به‌عنوان مثال میزان عناصری مانند اورانیوم، توریم، آرسنیک، سرب، روی، نیکل و کبالت در این نمونه‌ها کمی بیشتر از میزان طبیعی آن است. نمونه‌های مورد آزمایش در سه بازه زمانی و با میزان حداکثر دید مختلف که رابطه مستقیم با اندازه ذرات و فاصله طی شده توسط آن‌ها دارد؛ توسط دستگاه ICP-MS آنالیز شده‌اند و با توجه به استفاده مکرر سلاح‌های میکروبی، شیمیایی توسط رژیم صدام و استفاده آمریکا از سلاح‌های حاوی اورانیوم ضعیف شده، وجود این آلودگی‌ها تعجب زیادی بر نمی‌انگیزد. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت نوع خاک این گرد و غبارهاست که باعث می‌شود مسافتی طولانی‌ طی نمایند و قابلیت بالایی در جذب مواد شیمیایی آلی و معدنی داشته باشند. * کم و زیاد این محققان همچنین در ادامه این مقاله آورده‌اند: هرچند میزان آلودگی میکروبی شیمیایی و هسته‌ای در این گرد و غبار‌ها ناچیز است اما چون استان‌هایی که در معرض این آلودگی‌ها قرار دارند (خوزستان، فارس، بوشهر، لرستان و اصفهان) تامین‌کننده اصلی محصولات کشاورزی و باغی کشورند همین آلودگی ناچیز هم می‌تواند با ورود به چرخه غذایی، خطرات بزرگی را برای سلامت کل مردم کشور خلق کند. * تکذیب و سکوت این موضوع با تکذیب سازمان حفاظت محیط زیست و اداره کل حوادث غیرمترقبه استانداری خوزستان مسکوت شد و این دو عضو هیئت علمی دانشگاه چمران اهواز که در حال حاضر مسئولیت های مهمی در ارتباط با موضوع هم دارند، بعد از انتشار این مقاله دیگر هیچگاه حاضر به مصاحبه در این زمینه نشدند. *بازنشستگی زودهنگام بعد از آن در اردیبهشت ماه 88 در ششمین همایش سالانه علوم خاک در دانشگاه چمران اهواز، خبری از دکتر امیرحسین چرخابی، رئیس وقت گروه پژوهشی حفاظت خاک و آبخیزداری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری مبنی بر وجود اورانیوم در ذرات گرد و غبار منتشر شد. هم اکنون اما این محقق که یک سال است بازنشسته شده، خبر منتشر شده گذشته را اصلاح می‌کند و می‌گوید: تا کنون آزمایشاتی که وجود اورانیوم موجود در ذرات گرد و غبار را منتفی بداند، انجام نشده است و این مسئله نیاز به شفاف سازی دارد. چرخابی می‌افزاید: پژوهش‌های چند سال گذشته در مورد فرایند شکل گیری گرد و غبار در خاورمیانه و خصوصا در مرزهای غربی کشور، نشان داده که کانون‌های تولید گرد و غبار نسبت به دهه‌های گذشته دچار تغییرات معنی داری شده است. بدین شکل که کانون‌های شکل گیری این پدیده در عراق نه تنها در چندین سال گذشته افزایش یافته بلکه این کانون‌ها در حال جا به جایی نیز هستند، به طوری که تراکم آن‌ها به سمت مرزهای غربی ایران در حال افزایش و گسترش است. این تغییرات می‌توانند به علل مختلف و منتج شده از تداوم و گسترش خشکسالی باشند؛ لیکن به احتمال قوی دیگر، این تغییرات می‌تواند به تغییرات در فرایندهای فرسایش سطحی ذرات نیز مربوط باشند. بدین معنی که وقتی ذرات ریز از سطوح شرقی‌تر سوریه و سطوح غربی‌تر دشت عراق در طول زمان توسط باد منتقل می‌شوند، زبری سطحی این سطوح و به تبع آن مقاومت سطحی ذرات در برابر حمل توسط بادهای غربی و شمال غربی افزایش می‌یابد و لذا، انرژی باد برای حمل ذرات به سطوح پایین دست‌تر (که به سمت مرز‌های غربی ایران نزدیک‌تر خواهند بود) منتقل می‌شود. به این ترتیب کانون‌های نزدیک به غرب ایران می‌توانند افزایش و گسترش یابند. این نظریه توسط مشاهدات ماهواره‌ای و مدل‌های روندیابی در مراحل اولیه مورد تایید قرار گرفته است؛ به عبارتی ما شاهد گسترش کانون‌ها و تعداد آن‌ها نه تنها در اراضی دشتی عراق در همسایگی ایران، بلکه در استان‌های غربی کشور هستیم. البته این نظریه هنوز برای قطعی شدن نیاز به داده‌های بیشتر زمینی و پایش دورنگاری است. به طور خلاصه روند گرد و غبار و ریزگرد‌ها مرتب در حال تغییر است و مطالعات دقیق تری را توسط متخصصان امر نیاز دارد. باید بپذیریم که این فرایند یک امر ایستا یا استاتیک نخواهد بود و جا به جایی کانون‌ها و نحوه گسترش آن‌ها در آینده احتمالا متغیر است که باید متوجه این فرایند بود. وی در مورد احتمال آلودگی گرد و غبار و ریزگرد‌ها نیز می‌گوید: این امر محتمل است. واقعیت بروز سه جنگ در 30سال گذشته به روی دشت عراق که عمدتا در مرز‌ها و در مجاورت مرزهای غربی ایران رخ داده‌اند. مصرف میلیون‌ها گلوله تانک و توپ و شاید میلیارد‌ها گلوله‌های اسلحه‌های سبک و مصرف جنگ افزار‌های شیمیایی و سایر انواع مهمات همچنین تخریب و انهدام خطوط نفتی و راهسازی مقادیر قابل توجهی سوخت به روی اراضی و سایر مواد تخریبی حاصل از تاسیسات مختلف آثار خود را به روی اراضی دشت عراق گذاشته که با شکل گیری گرد و غبار از این اراضی احتمال وجود انواع ترکیبات و یا عناصر و مواد آلاینده در گرد و غبار منتشر شده به شدت وجود دارد. در مورد اورانیوم ضعیف نیز این قاعده مستثنی نیست، مگر اینکه تحقیقات و بررسی‌های دقیق و گسترده انجام شوند تا وجود این مواد در گرد و غبار نفی شود. انجام چنین بررسی‌هایی باید توسط تیمی متشکل از محققان باتجربه و با گردآوری نمونه‌های صحرایی گرد و غبار صورت گیرد. تا حدود یک سال پیش و زمان اشتغال در پژهشکده، مقالات علمی یا تحقیقاتی در این باره ندیدم، به همین دلیل، ضروری است که سازمان محیط زیست با همفکری سایر موسسات تحقیقاتی کشور از جمله پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، انرژی اتمی و دانشگاه‌های بومی مناطق غربی به صورت علمی این مسئله را بررسی و شفاف سازی کنند تا نتیجه قطعی آن مشخص و خیال همه راحت شود. به گفته وی، حدود چهار سال پیش پروژه تحقیقاتی در این مورد نیز تعریف شد اما اشتیاق کافی برای انجام آن دیده نشد و مشکل اعتباری سر راه آن سبز شد. چرخابی تاکید می‌کند: باید توجه داشت که بررسی‌های علمی باید به دور از نقطه نظرهای سیاسی انجام شوند و پس از حصول نتایج به طور کاملا علمی و بی‌طرف در اختیار مسولان تصمیم گیرنده قرار گیرند. نهایتا این افراد هستند که با رعایت مصلحت تصمیم گیری می‌کنند و اطلاعات لازم را در اختیار مردم و مسولان اجرایی قرار می‌دهند. این استاد دانشگاه معتقد است: پایش ذرات گرد و غبار از نظر میزان، اندازه، نوع ترکیبات، عناصر تشکیل دهنده و تغییرات زمانی از نقاط برداشت یعنی کانون‌ها تا نقاط ترسیب و رسوب‌گذاری همچنین جمع آوری اطلاعات ماهواره‌ای از وضعیت شکل گیری آن‌ها در منطقه و تطابق این داده‌ها با یکدیگر تحلیل وضع موجود و پیش بینی وضعیت آینده برای اقدام فوری کنترلی لازم است ضمن اینکه چراغ راه اقدامات موثر‌تر آینده خواهد بود. و بالاخره نکته مهم دیگر ارزیابی خسارات زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی بروز و ادامه بحران ریزگرد است که خیلی از توجهات را به طور جدی جلب و تفکر حل ریشه‌های بروز بحران ریزگرد را برای علاج قطعی آن به وجود می‌آورد و از تفکرهای مسکنی برای حل بحران اجتناب می‌شود. * انکار و انکار برخی کار‌شناسان بر این باورند که وجود اورانیوم موجود در ریزگرد‌ها نه به آن سادگی و بی‌اهمیتی است که سازمان محیط زیست می‌گوید و نه به آن خطرناکی که رسانه‌ها به آن دامن می‌زنند. با توجه به خواسته به حق نمایندگان مردم در مجلس و ساکنان استان‌های در معرض آلودگی، این مسئله نیاز به شفاف سازی در یک فضای کاملا علمی دارد. از سوی دیگر اگر چه شاعری معاون سازمان حفاظت محیط زیست مدعی شده اگر در آینده در تحقیقات و بررسی‌ها وجود اورانیوم ضعیف شده ثابت شود، حتما آن را اطلاع رسانی و از آن پیشگیری خواهیم کرد، اما سوابق نشان می‌دهد سازمان محیط زیست در زمینه آلودگی هوا، سیاستی جز انکار در پیش نگرفته است. این سازمان هیچگاه گزارش سازمان بهداشت جهانی را در مورد معرفی اهواز به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان نپذیرفت، ارتباط مستقیم افزایش مرگ و میر به علت آلودگی هوا و گرد و غبار و به دنیا آمدن نوزادان معلول را نیز همیشه رد کرده است. این در حالی است که با مستمسک قرار دادن گزارشات علمی می‌توان کشورهای منطقه را برای حل هر چه زود‌تر مشکل ریزگرد‌ها تحت فشار قرار داد و سازمان‌های جهانی را برای کاهش خسارات این پدیده به کمک طلبید.