نمازجمعه از صدر اسلام تا جمهوری اسلامی

عصرایران: نماز جمعه و علت برگزاری آن چیست؟ چرا برگزاری نماز جمعه در میان مسلمانان این قدر مورد توجه قرار می گیرد؟ مهمترین منبعی که در هر دینی می توان به آن مراجعه کرد، کتاب آسمانی آن دین است. بنابراین، "قرآن" کتاب آسمانی مسلمانان نیز، مهمترین منبع برای رجوع در دین اسلام تلقی می شود. آیات 9 تا 11 سوره جمعه، پیرامون یكى از مهمترین وظایف اسلامى كه در تقویت پایه‌هاى ایمان تاثیر فوق‌العاده دارد، و از یك نظر هدف اصلى سوره را تشكیل مى‌دهد، یعنى نماز جمعه و بعضى از احكام آن سخن می‌گوید. در این آیات، نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده مى‌فرماید: "اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته مى‌شود به سوى ذكر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها كنید، این براى شما بهتر است اگر مى‌دانستید." دلیل نام گذاری روز "جمعه" به این عنوان نیز به خاطر "اجتماع" مسلمانان بود. اما اولین جمعه‌اى كه رسول خدا(ص) با اصحابش تشكیل دادند، هنگامى بود كه به مدینه هجرت كردند و وارد حومه مدینه شدند ؛ آن روز، دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود. حضرت، چهار روز در "قبا" ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حركت كردند (فاصله میان قبا و مدینه بسیار كم است و امروز قبا یكى از محله‌هاى داخل مدینه است) و به هنگام نماز به محله "بنى سالم" رسیدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند. بلال ، موذن رسول الله ص این اولین نماز جمعه‌اى بود كه رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در اسلام بجا آورد، خطبه‌اى هم در این نماز جمعه خواند كه اولین خطبه حضرت در مدینه بود. وجوب نماز جمعه در عصر ظهور مذمت‌هاى شدیدى در مورد ترك نماز جمعه آمده است و تاركان جمعه در ردیف منافقان شمرده شده‌اند ؛ اما باید توجه داشت این مذمت ها مربوط به زمانی است كه نماز جمعه واجب عینى باشد، یعنى در زمان حضور امام معصوم ، اما در زمان غیبت بنابر این كه واجب مخیر باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انكار انجام نگیرد مشمول این مذمت‌ها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت آن در این حال نیز محفوظ است. از واجبات نماز جمعه ایراد دو خطبه در آن است که خطبه ها به جای دورکعت نماز است؛ یعنی روز جمعه برای تحکیم روابط اسلامی و پیوندهای اسلامی و اجتماع مسلمین، چهار رکعت نماز ظهر مبدل به دو رکعت می شود و به جای آن دو رکعت، خطیب جمعه می آید و مسائل اجتماعی، معنوی، عبادی، اخلاقی، سیاسی و ... را مطرح می کند؛ این دو خطبه در حقیقت به جای دو رکعت نماز قرار گرفته و از نماز کم شده است. اصولا احکامی که در نمازجمعه است از جمله وجود دو خطبه ، وضع اجرای آن دو خطبه، چگونگی اقامه نماز، این که خطیب بایستد و رو به جمعیت باشد و بر شمشیر یا سلاح دیگری تکیه کند و ... همه این ها اشاره کلی به این نکته اساسی دارد که این نماز، متفاوت از سایر نمازهاست. اما در کیفیت برگزاری نماز جمعه میان دو مذهب شناخته شده مسلمانان یعنی اهل تسنن و شیعیان اختلافاتی هم وجود دارد. در فقه شیعه برای برگزاری نماز جمعه محدوده ای معین شده و تا یک فرسخ دیگر نمی شود نمازجمعه دیگری برگزار شود و این از تفاوت های اساسی برگزاری نماز جمعه در فقه شیعه با فقه اهل سنت است. علمای فقه شیعه می گویند، این تفاوت و این نکته فقهی شیعه، به رویکرد تقویت روابط اجتماعی و گردهم آمدن مسلمانان در یک منطقه برمی گردد، دقیقا مثل این است که حج را همه باید در یک موقع معین و نیز در یک نقطه معین برگزار کنند. تا قبل از انقلاب ، دلیل شرایط خاصی که بعضی از فقها برای اقامه نماز جمعه ذکر می کنند، نماز جمعه عمدتاً متروک بود هر چند که در برخی جاها به ندرت اقامه می شد؛ مثلا در تهران قبل از انقلاب اسلامی ایران، مرحوم آیت الله محمد باقر خوانساری در مسجد امام(مسجد شاه سابق) یا در اصفهان مرحوم حاج آقا رحیم ارباب یا آیت الله طاهری نمازجمعه اقامه می کردند اما این موارد خاص بود و عمومیت نداشت. نماز جمعه در جمهوری اسلامی برگزاری نماز جمعه در ایران با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57 وارد مرحله جدیدی شد؛ به گفته دکتر احمد جلالی مشاور و شاگرد مرحوم آیت الله طالقانی (اولین امام جمعه تهران) بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مرحوم آیت الله طالقانی، مرحوم آیت الله منتظری و استاد شهید آیت الله مطهری در جلسات متعدد با امام خمینی(ره)، تأکید به برگزاری نماز جمعه داشتند. تا این که در نهایت در سوم مردادماه سال 58 دستور برگزاری اولین نمازجمعه رسمی به فرمان امام خمینی(ره) صادر شد و مرحوم آیت الله طالقانی اولین نمازجمعه تهران را در تاریخ 5مردادماه سال 58 اقامه کرد. نماز جمعه به امامت آیت الله طالقانی نخستین نماز جمعه در ایران در زمین فوتبال دانشگاه تهران برگزار شد و از آن پس این مکان به مکان دائمی برگزاری نماز جمعه و هم‌چنین نماز عید فطر شد. دکتر احمد جلالی می گوید: "در همان شب که مرحوم حاج احمد آقا دستور امام برای اقامه نماز جمعه را تلفنی به آیت الله طالقانی ابلاغ کرد و قرار شد خبرش را در تلویزیون بگوییم، چون فرصت برنامه ریزی و مشورت نبود، بنده خودم رفتم و چگونگی اقامه نماز جمعه را برای مردم توضیح دادم ، چون عموم مردم آشنا نبودند که نماز جمعه همان نماز ظهر است که به جای دو رکعت آن دو خطبه داریم و باید به جماعت باشد و ... ." مرحوم آیت الله طالقانی در اولین خطبه نمازجمعه در تهران که در تاریخ 5مردادماه سال 58 برگزار شد، گفت: " نماز جمعه مظهر کاملی است از صف توحیدی تمام ملت های مسلمان و در عین حال، آگاهی، تنبه، هوشیاری، افشا کردن وسایس دشمن و مطلع کردن همه مسلمان ها به وظایف و مسؤلیت هایی که دست کم در مدت یک هفته در پیش دارند. نماز جمعه صف عبادت، صف حق پرستی، صف روابط قلوب و وجدان های بیدار خداپرستان، در عین حال صف نظام، صف جنگ، صف فرماندهی و فرمانبری است." نماز جمعه به امامت آیت الله خامنه ای از نام مرحوم آیت الله طالقانی که بگذریم شخصیت های دیگری از جمله مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای ، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، مرحوم آیت الله حسینعلی منتظری، آیت الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و ... نیز به اقامه نمازجمعه در تهران پرداختند. نماز جمعه بعد از روی کار آمدن احمدی نژاد در سال های اخیر به ویژه بعد از روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد در سال 84 و ایجاد جو خاص علیه آیت الله اکبرهاشمی رفسنجانی، برخی از نماز جمعه ها حالت خاصی به خود گرفت که تا کنون چنین حالتی در این مکان که به عنوان نماد وحدت مسلمانان شناخته می شود، به وجود نیامده بود؛ برای مثال بعد از برگزاری یکی از نمازهای جمعه تهران علیه آیت الله هاشمی رفسنجانی شعارهایی سر داده شد و حتی دامنه چنین حرکاتی به شهری همچون قم هم رسید؛ آیت الله جوادی آملی امام جمعه محبوب شهر قم که از منتقدین آقای احمدی نژاد بود، در یکی از نمازهای جمعه با شعارهایی علیه خود مواجه شد و تقریبا از آن به بعد این امام جمعه محبوب شهر قم، در جایگاه خطیب نمازجمعه قم قرار نگرفت. نماز جمعه هاشمی این اتفاقات ناگوار در حالی است که یکی از فلسفه های نماز جمعه ، ایجاد و تحکیم همبستگی بین اعضای جامعه اسلامی است ولی گویا عده ای برای رسیدن به منویات سیاسی خود ، از شکستن حریم نماز جمعه نیز ابایی ندارند. نماز جمعه روها ، منحصر به قشر خاصی شده اند آیت الله استادی دیگر امام جمعه قم در گفت وگو با همشهری ماه با بیان این که جمعیتی که به نمازهای جمعه می آیند، جمعیت کافی نیست، می گوید: آیت الله استادی "مشکل مهمی که گریبان گیر مملکت ما شده این است که مسجدی ها، مخاطبان روحانیت و افرادی که در نمازجمعه ها شرکت می کنند، قشر خاصی از مردم هستند و ما از بقیه گویا غافل شده ایم و دلمان را خوش کرده ایم به همان ها که هستند. برای مثال یک شهری که بیش از 500هزار نفر جمعیت دارد و دست کم دو سوم آن ها می توانند در مساجد و نمازجمعه ها شرکت کنند، در مهمترین اجتماعات ما، که مثلا نماز جمعه است فقط 20هزار نفر شرکت می کنند و ما هم افتخار می کنیم! البته ناگفته نماند عدم استقبال و اقبال و توجه چشمگیر جوانان و نوجوانان به مساجد و نمازهای جمعه تنها به خاطر این نیست که برنامه های سازنده وجود ندارند، بلکه این تنها یکی از عوامل است. اما عوامل فراوان دیگری هم هست که مردم را به طرف خود می برند و از شرکت در این مراسم های مذهبی دور می کنند."