مراحل روزه‌داري به‌روايت رهبر معظم انقلاب

فارس: اين‌مقدارسختى كه در تحمّل روزه‌گيرى وجود دارد، در مقابل آنچه از روزه عايد انسان مى‌شود، چيزِ كم و سرمايه اندكى است. پايگاه اطلاع‌رساني حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي در نظر دارد در ايام ماه مبارك رمضان، به صورت روزانه گفتار و توصيه‌هايي اخلاقي از رهبر معظم انقلاب را منتشر كند. اين رهنمودها تحت عنوان "سي روز، سي گفتار " و در سحرگاه ايام ماه مبارك روي خروجي سايت قرار خواهد گرفت. روز چهارم: "مراحل روزه‌داري " "يا أيها الذين امنوا كتب عليكم الصّيام كما كتب على الّذين من قبلكم. " در آيه شريفه‌اى كه قرائت كردم، مسأله روزه و اين‌كه اين فريضه الهى بر امّت‌هاى قبل از امّت اسلام هم قرار داده شده بود، مطرح شده است. از جمله فرايض و واجباتى كه بشر در طول ادوار گوناگون به آن نيازمند است، يكى همين روزه گرفتن است؛ همچنان كه نماز خواندن و ذكر الهى چنين است. در همه ادوار، در همه احوال، در همه تمدّن‌ها و در همه دوره‌هاى حيات بشرى، در هر حالى كه بشر باشد، به‌خاطر خاصيت بشرىِ خود، به بعضى از اين اعمال و فرايض نيازمند است كه يكى از آن‌ها هم همين روزه است . . . . روزه كه از آن به‌عنوان تكليف الهى ياد مى‌كنيم، در حقيقت يك تشريف الهى است؛ يك نعمت خداست؛ يك فرصت بسيار ذى‌قيمت براى كسانى است كه موفّق مى‌شوند روزه بگيرند؛ البته سختي‌هايى هم دارد. همه كارهاى مبارك و مفيد، از سختى خالى نيست. بشر بدون تحمّل سختي‌ها به جايى نمى‌رسد. اين مقدار سختى كه در تحمّل روزه‌گيرى وجود دارد، در مقابل آنچه از روزه عايد انسان مى‌شود، چيزِ كم و سرمايه اندكى است كه انسان مصرف مى‌كند و سود بسيارى را مى‌برد. سه مرحله براى روزه ذكر كرده‌اند؛ هر سه مرحله هم براى كسانى‌كه اهل آن هستند، مفيد است. * گرسنگي و تشنگي يك مرحله، همين مرحله عمومى روزه است؛ يعنى پرهيز از خوردن و نوشيدن و ساير محرّمات. اگر تنها محتواى روزه ما همين امساك باشد، اين منافع زيادى دارد. هم ما را مى‌آزمايد و هم به ما مى‌آموزد؛ هم درس هست، هم آزمايش براى زندگى است. تمرين و ورزش است؛ يك ورزش بسيار بااهميت‌تر از ورزش جسمانى در اين كار وجود دارد. رواياتى از ائمه عليهم السّلام وارد شده است كه به همين مرحله از روزه توجّه دارد. يك روايت از امام صادق عليه الصّلاة و السّلام است كه مى‌فرمايد: "ليستوى به الغنى و الفقير "؛ خداى متعال روزه را واجب كرده است تا در اين ساعات و روزها، فقير و غنى با يكديگر برابر شوند. انسانى كه تهيدست و فقير است، نمى‌تواند در طول روز هرچه هوس كرد، بخرد و بخورد و بياشامد؛ اما آدم‌هاى غنى، در طول روز، هرچه هوس مى‌كنند و هرچه مى‌خواهند، برايشان فراهم است. غنى، حال فقير و گرسنگى فقير و تهيدستى او را از به‌دست آوردن چيزهايى كه مورد اشتهاى اوست، درك نمى‌كند؛ اما در روزى كه روزه مى‌گيرد، همه يكسانند و با اختيار خودشان، از مشتهيات نفسانى محرومند. يك روايت ديگر از امام رضا عليه السّلام نقل شده است كه به نكته ديگرى اشاره دارد. مى‌فرمايد: "لكى يعرفوا الم الجوع و العطش و يستدلوا على فقر الآخرة " در اين روايت، به تهيدستى و گرسنگى و تشنگى روز قيامت اشاره مى‌شود. در روز قيامت، يكى از ابتلائات انسان، تشنگى و گرسنگى است كه در آن حالت، انسان در مقابل مؤاخذه و سؤال و جواب الهى قرار مى‌گيرد. انسان بايد در گرسنگى و تشنگى روز ماه رمضان، به آن حالت روز قيامت توجّه كند و به آن لحظه بسيار سخت و دشوار متنبّه شود. باز روايت ديگرى از امام رضا عليه السّلام است كه به بُعد ديگرى از ابعاد روزه در همين مرحله گرسنگى و تشنگى كشيدن توجّه مى‌كند. آن، اين است كه مى‌فرمايد: "صابراً على ما اصابه من الجوع و العطش ". قدرت صبر به انسان داده مى‌شود كه بتواند گرسنگى و تشنگى را تحمّل كند. انسان‌هاى نازپرورده -كسانى‌كه معناى گرسنگى و تشنگى را نچشيده‌اند و نفهميده‌اند- قدرت صبر و تحمّل هم ندارند؛ در بسيارى از ميدان‌ها، خيلى زود از پا درمى‌آيند و امتحان‌هاى گوناگون زندگى، آن‌ها را درهم مى‌فشرد و له مى‌كند. انسانى كه گرسنگى و تشنگى را چشيده است، معناى اين‌ها را مى‌داند و در مقابل دشواري‌هايى كه از اين راه ممكن است پيش بيايد، قدرت تحمّل دارد. ماه رمضان، اين قدرت تحمل و اين صبر را به همه مى‌دهد. يك روايت ديگر هم در همين زمينه عرض مى‌كنم كه آن هم از امام رضا عليه الصّلاة و السّلام است؛ گرچه شايد اين يكى، دو مورد، فقره‌هاى يك حديث باشد. "و رائضا لهم على اداء ما كلّفهم "؛ يعنى تحمّل گرسنگى و تشنگى و اجتناب از مشتهيات نفسانى در روز ماه رمضان، يك نوع رياضت است كه انسان را بر اداي تكاليف گوناگون زندگى قادر مى‌سازد. البته منظور، رياضت‌هاى شرعى و رياضت‌هاى الهى و رياضت‌هاى اختيارى است. يكى از چيزهايى كه انسان را قدرتمند مى‌كند و بر پيمودن راه‌هاى دشوار زندگى توانا مى‌سازد، رياضت كشيدن است كه خيلي‌ها به آن پناه مى‌برند. اين يك رياضت شرعى است. بنابراين، در همين چند حديثى كه خوانده شد، مى‌بينيد كه همين مرحله از روزه -يعنى مرحله تحمّل گرسنگى و تشنگى- در اغنيا احساس همسانى با فقرا ايجاد مى‌كند؛ احساس گرسنگى روز قيامت را به انسان منتقل مى‌كند؛ صبر و تحمّل در مقابل شدائد را به انسان مى‌بخشد؛ صبر بر اداي تكليف را به‌عنوان يك رياضت الهى به انسان اهدا مى‌كند؛ يعنى اين‌همه فوايد در همين مرحله است. علاوه بر خالى بودن شكم از غذا و اجتناب از كارهايى كه در حال عادى براى انسان مباح است، نورانيت و صفا و لطافتى هم به انسان مى‌دهد كه بسيار مغتنم است. * پرهيز از گناه مرحله دوم روزه، پرهيز از گناه است؛ يعنى نگاهدارى گوش و چشم و زبان و دل، حتّى -طبق بعضى از روايات- نگاهدارى بشره انسان، پوست بدن و موى بدن انسان از گناه. از اميرالمؤمنين عليه السّلام نقل شده است كه "الصّيام اجتناب المحارم كما يمتنع الرّجل من الطّعام و الشّراب "؛ همان‌طورى كه از غذا و از آشاميدنى و از مشتهيات نفسانى اجتناب مى‌كنيد، از گناه هم اجتناب كنيد. اين يك مرحله بالاتر براى روزه است. اين فرصت ماه رمضان، فرصت مغتنمى است كه انسان تمرين اجتناب از گناه كند. بعضى از جوانان در مراجعاتى كه دارند، به بنده التماس دعا كه مى‌كنند، از جمله مكرّر مى‌گويند شما دعا كنيد كه ما بتوانيم گناه نكنيم. البته دعا كردن خوب و لازم است و مى‌كنيم؛ اما گناه نكردن، به اراده انسان احتياج دارد. بايد تصميم بگيريد كه گناه نكنيد و وقتى تصميم گرفتيد، اين كار بسيار آسانى خواهد شد. اجتناب از گناه، چيزى است كه مثل يك كوه در چشم انسان جلوه مى‌كند؛ اما با تصميم، مثل يك زمين هموار مى‌شود. در ماه رمضان، بهترين فرصت است كه همه اين را تمرين بكنند. روايت ديگرى از فاطمه زهرا سلام اللَّه عليها نقل شده است كه فرمود: "ما يصنع الصائم بصيامه إذا لم‌يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه "؛ انسان از روزه چه بهره‌اى خواهد برد، اگر زبان و گوش و چشم و جوارح خود را از گناه باز ندارد؟ در يك روايت نقل شده است كه زنى به خدمتكار خود اهانت كرد. ظاهراً آن‌ها در همسايگى پيامبر، يا مثلاً در سفرى همراه آن حضرت بودند. پيامبر اكرم طعامى در دستشان بود، به او تعارف كردند و فرمودند: از اين بخور. آن زن گفت: من روزه‌ام. نقل شده است كه پيامبر به او اين‌طور فرمودند: "كيف تكونين صائمة و قد سببت جاريتك "؛ چطور تو روزه‌اى؛ در حالى كه به خدمتكار خودت دشنام داده‌اى؟ "إنّ الصوم ليس من الطعام و الشّراب "؛ روزه فقط اين نيست كه از خوراك و نوشيدنى اجتناب كنيد. "و إنما جعل اللَّه ذلك حجاباً عن سواهما من الفواحش من الفعل و القول "؛ خدا خواست كه انسان روزه‌دار به سراغ گناهان و آلودگي‌ها نرود؛ و از جمله اين گناهان، گناهان زبان است؛ بدگويى و اهانت به ديگران است. از جمله اين گناهان، گناهان دل است؛ دشمنى و كينه ديگران را در دل پروراندن است. بعضى گناهان به معناى اصطلاح شرعى است؛ بعضى گناهان اخلاقى است؛ مراتب گوناگونى دارد. پس، مرحله دوم روزه‌دارى اين است كه انسان بتواند از گناهان، خود را جدا كند و به‌خصوص شما جوانان عزيز از اين فرصت استفاده كنيد. شما جوانيد. جوان، هم قدرت و توانايى دارد و هم صافىِ دل و نورانيتِ دل براى او يك فرصت است. در طول ماه رمضان، از اين فرصت استفاده كنيد و اجتناب از گناهان را -كه مرحله دوم روزه‌دارى است- تمرين نماييد. * اجتناب از غفلت مرحله سوم از روزه‌دارى، پرهيز از هرچيزى است كه ذهن و ضمير انسان را از ياد خدا غافل كند. اين، آن مرحله بالاى روزه‌دارى است كه در حديث آن‌طور كه وارد شده است، پيامبر به حضرت پروردگار (جلّت عظمته) عرض مى‌كند: "يا ربّ و ما ميراث الصّوم "؛ دستاورد روزه چيست؟ ذات اقدس ربوبى فرمود: "الصوم يورث الحكمة و الحكمة تورث المعرفة و المعرفة تورث اليقين فإذا استيقن العبد لايبالى كيف أصبح بعسر أم بيسر "؛ روزه سرچشمه‌هاى حكمت را در دل مى‌جوشاند. وقتى كه حكمت بر دل حاكم شد، آن معرفت نورانى و روشن به‌وجود مى‌آيد. معرفت كه به‌وجود آمد، همان يقينى به‌وجود مى‌آيد كه حضرت ابراهيم از خداى متعال آن را مى‌خواست و در دعاهاى اين ماه مرتّب درخواست شده است. وقتى كسى داراى يقين بود، همه دشواري‌هاى زندگى بر او آسان مى‌شود و انسان شكست‌ناپذير از حوادث مى‌گردد. ببينيد چقدر اهميت دارد! اين انسانى كه مى‌خواهد در مدّت سال‌هاى عمر خود، يك راه تعالى و تكامل را بپيمايد، در مقابل مشكلات و حوادث زندگى و موانع راه، شكست‌ناپذير مى‌شود. يقين، چنين حالتى به انسان مى‌دهد. اين‌ها ناشى از روزه است. وقتى كه روزه ياد خدا را در دل زنده كرد و فروغ معرفت خدا را در دل به‌وجود آورد و دل را روشن نمود، اين‌ها به دنبالش مى‌آيد. هر چيزى كه انسان را از ياد خدا غافل كند، به روزه براى اين مرحله مضرّ است. خوشا به‌حال كسانى كه مى‌توانند خود را به اين مرحله برسانند. البته ما بايد آرزو كنيم و از خدا بخواهيم و همّت كنيم كه خودمان را به اين مرحله برسانيم.