آمارهای مهاجرت برای ناکارآمدسازی سیاست‌های جمعیت است؟

مهاجرت و بحران جمعیت همیشه دو سوی یک مساله اجتماعی در ایران بوده‌اند. هر چند شاید در ظاهر ارتباط چندانی به همدیگر نداشته باشند، چرا که حجم مهاجرت در ایران با توجه به بحران جمعیتی ایران عدد قابل توجهی به نظر نمی‌رسد. تازه‌ترین آمار از میزان مهاجرت ایرانی‌ها هفته گذشته توسط رصدخانه ملی مهاجرت ایران 65 هزار نفر اعلام شد. در این میان اما داده‌های آماری سالنامه مهاجرتی ایران با هجمه‌های رسانه‌ای بسیاری هم همراه بود. به این معنا که اغلب با این داده‌ها چنین نتیجه می‌گرفتند که موج مهاجرت چنان شدت گرفته که ایران تا چند سال دیگر خالی از سکنه خواهد شد! در این که مدیریت مهاجرت در ایران به نوعی رهاشده است شکی نیست اما این موضوع سوی دیگری هم دارد، همان سالنامه مهاجرتی منتشر شده شامل آمارهای دیگری هم است که می‌توان به آن هم توجه کرد. موضوعی که پیرامون آن با محمدصالح قاسمی پژوهشگر حوزه جمعیت حرف زده‌ایم. 

آیا همه می‌خواهند مهاجرت کنند؟

روزنامه‌ها را که ورق بزنید، سایت‌های خبری را که بالا و پایین کنید با بی‌شمار اطلاعات و داده‌هایی منفی پیرامون بحث مهاجرت جامعه ایرانی رو به رو می‌شوید. این موضوع حتی بازار پررونقی هم برای موسساتی شکل داده که قرار است این راه را تسهیل کنند. احتمالا طی روزهای اخیر، گزاره‌ها و جملات زیر را زیاد شنیده و خوانده‌اید که قریب به اتفاق نخبگان کشور تمایل دارند که از ایران مهاجرت کنند، روزانه برای بیش از ۱۰۰ نفر از کادر درمان گواهی مهاجرت صادر می‌شود، هر سه دقیقه یک ایرانی درخواست ویزای کانادا می‌دهد!،  طی سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۷۰ متخصص قلب از ایران مهاجرت کرده‌اند،  بیش از ۷۰ درصد از دانشجویان ایرانی درصدد مهاجرت هستند و .... اما این موضوع به معنای این است که همه در حال مهاجرت هستند؟ صالح قاسمی در پاسخ به این پرسش به فردا می‌گوید « اینکه مهاجرت یکی از متغیرهای مهم و موثر بر شاخص‌های جمعیت شناختی است، درست! اینکه عدم تعادل نخبگانی بین مهاجرفرستی و مهاجرپذیری قابل تامل و مداقه است، صحیح!  و اینکه در کنار سیاست‌ها و قوانین حمایت از نخبگان، نهاد متولی و راهبرد کلان برای رصد و مدیریت پدیده مهاجرت ضرورت دارد، کاملا بدیهی است! اما پرواضح است؛ آمارسازی‌های ژورنالیستی فوق‌الذکر کاملا نادرست، غیرعلمی و غرض‌ورزانه است. ایران رتبه ۲۱ مهاجرفرستی نخبگانی آسیا و رتبه ۵۴ مهاجرفرستی نخبگانی جهان را دارد که در رنکینگ جهانی شرایط نگران‌کننده‌ای نیست.»

آمارهای مهاجرت خیرخواهانه نیست

آنطور که از گفته‌های این جمعیت‌شناس می‌توان متوجه شد اینکه بسیاری از آمارهای منتشر شده مبنای درستی ندارد. چیزی که صالح قاسمی از آن با عنوان «آمارسازی‌های ژورنالیستی» یاد می‌کند. نشانه حرف او را شاید بتوان در گزارش یکی از روزنامه‌های صبح تهران هم به چشم دید. جایی که این روزنامه در گزارشی میدانی ثابت کرده بود سال گذشته 2 میلیون و 800 هزار نفر از ایران خارج شده‌اند! عددی که در صورت صحت نیاز به چندین فرودگاه در اندازه‌های فرودگاه امام دارد! اما این رویکردهای خبری چه اهدافی دارند؟ صالح قاسمی به فردا می‌گوید « رویکرد این اخبار و گزاره‌ها، نه تنها خیرخواهانه و با هدف اصلاح وضع موجود نیست، بلکه کاملا با راهبرد سیاه نمایی شرایط علمی کشور و ناامیدسازی جوانان دانشجو و نخبگان علمی از آینده کشور طراحی شده است.»

تقابل آمارسازی با فرزندآوری

سیاست‌های جمعیتی طی یک دهه گذشته همراه با یک شکست آشکار بوده است. این موضع از جایی مهم به نظر می‌آید که بدانیم تمام این مدت این موضوع یکی از پرتکرارترین گلایه‌های مقام معظم رهبری هم بوده است. دولت پیشین اما با یک بی‌توجهی محض نسبت به اجرای سیاست‌های جمعیتی به شکل آشکاری به اجرای سیاست‌های ضدجمعیتی روی آورده بود آنقدر که به گفته صالح قاسمی حالا دیگر یک زمان کوتاه برای بازگرداندن کشور به وضعیت قبلی فرصت داریم. آنقدر که تنها برای بسته نشدن پنجره جمعیتی ایران یک فرصت محدود 5-6 ساله داریم. این موضوع اما مورد توجه دولت سیزدهم قرار گرفته است. اما وضعیت کنونی در رابطه با آمارهای مهاجرت نشان از این دارد که قرار نیست بحث‌های جمعیتی راه سهلی برای اجرا شدن داشته باشد. به این معنا که به موازات اجرای این سیاست‌ها مدام آمارهای منفی مهاجرتی منتشر می‌شود. صال قاسمی به فردا می‌گوید « از دیدگاه من، در شرایط کنونی هدف غایی ادعاها و آمارسازی‌های اخیر درباره مهاجرت نخبگان از کشور، ناکارآمدسازی سیاست‌های جمعیت و بی فایده جلوه دادن قوانین حمایت از فرزندآوری در ایران است.»

عدم توجه به مهاجرت در قانون جمعیت

قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» نخستین قانون حمایت از جمعیت و فرزندآوری در طول تاریخ ایران است، به باور کارشناسان  هیچگاه قانونی که به این شکل به ابعاد مختلفی بپردازد و درصدد حمایت از فرزندآوری خانواده‌های ایرانی باشد نداشته‌ایم؛ بعد از ابلاغ رسمی سیاست‌های کلی جمعیت در 30 اردیبهشت سال 1393 که اکنون بیش از 8 سال از ابلاغ آن می‌گذرد و همچنین بعد از حدود یک دهه هشدارهای کارشناسان جمعیت و تذکرات رهبر معظم انقلاب اسلامی در این زمینه، بالاخره قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده به تصویب رسید. اما این کارشناس جمعیت با بیان اینکه موادی در سیاست‌های کلی جمعیت وجود دارد که در قانون پردازش آن به شکل جزئی بوده است،‌ به فردا می‌گوید « یکی از این موضوعات مسئله مهاجرت است؛ مهاجرت چه در سطح داخلی و چه در سطح خارجی یکی از متغیرهایی است که بر روی شاخص های جمعیتی تاثیر می‌گذارد. نکته‌ای که مطرح می‌شود این است که چرا حدود 70 درصد جمعیت کشور در حدود 40 درصد از مساحت کشور ساکن شده اند؟ چرا با عدم مدیریت مهاجرت داخلی در کشورمان باعث ایجاد قطب‌های جمعیتی شده‌ایم؟ اکنون کلانشهرهایی ایجاد شده که با آلودگی هوا، ترافیک، مشکلات زیست محیطی و آب و... مواجه هستند، چرا بخش‌هایی از کشور را متراکم از جمعیت کردیم و بخش‌های دیگر خالی از سکنه است؟. در واقع مدیریت مهاجرت در داخل کشور اتفاق نیفتاده است.