نذرهای منسوخ‌شده محرم/ تصاویر

مجله مهر: قمه زنی معروف ترین نذر خرافی محرم بود که در قالب دسته های بزرگ در شب های هفتم و هشتم و نهم و دهم در کوچه ها و محلات تهران انجام می شد. سحرگاه روز عاشورا هم دسته ها کفن به تن با چند بیرق و کتل رجزخوانان و نعره زنان خود را به امام زاده و حسینیه و تکیه شان می رساندند و سردسته هیئت ها با تیغ های سلمانی جلو آمده ابتدا اطفال تازه نذر شده و تیغ نذرداران را هر کدام چند تیغ به جلو سرهای تراشیده شده شان زده و حرکتشان می دادند و نوحه خوان ها شروع به نوحه خواندن و سنج زدن و سینه زدن می کردند. بعد از آن در میان نوحه و فریاد یا حسین و خواندن این شعر که: حسین تنها به میدان می رود الله اکبر- برای دادن جان می رود الله اکبر، وارد میدان می شدند به این صورت که میاندار دسته در فاصله خیابان وسط دو ردیف قمه زنان نمایان می شد با فریادی بلند یا حسین اولین قمه را بر سر خود فرود می آورد و به دنبال این حرکت بود که دیگران هم هر یک با شمشیر و قمه و قداره های خود به جان خود افتاده با کوبیدن بر سر، کفن سفید بر تنشان را آغشته به خون می کردند. دسته سنگ زنی یکی دیگر از نذرهای عجیبی که دیگر خبری از آن نیست، «دسته سنگ زن ها» بود که افراد به جای سینه زدن و زنجیر زدن و... هر یک دو قلوه سنگ به دست گرفته با نوای نوحه خوان و صدای سنج بهم می زدند به این ترتیب که هر زدن آن سه ضربه داشت که سنگ زن ها، در حالیکه دو صف دراز روبروی هم را تشکیل می دادند با خم و راست شدن، یکی ار نزدیک زمین و یکی را برابر شکم و یکی را بالای سر می کوفتند،هدف از برگزاری این مراسم بر این بود که می گفتند روز عاشورا از جانب اشقیا چنین سنگ هایی بر سر و پا و سینه و بدن امام و شهدا خورده بود. زخم‌های عفونت گرفته «شبیه زین العباد» هم از دیگر مراسم های تحریف شده در ماه های محرم و صفر در تهران قدیم بود که در آن، افرادی که نذر مصیبت امام زین العابدین(ع) را داشتند از مدت ها قبل از محرم مچ پاها و بیخ بازوان و حلقه گردن خود را با زخم تیغ و نشتر و حتی تیزآب مجروح می کردند تا جایی که چرک کند و درروز عاشورا و یازدهم و دوازدهم آنها سوار شتر برهنه می شدند و مواضع مجروهشان را با زنجیر و غل بسته داخل دسته به تماشا می گذاشتند به نشانه اسارت امام و اینکه با چنان حالتی او را به بارگاه یزید رسانیده اند. میخ و سیخ در پوست در تهران قدیم آنهایی که نذر قفل آجین می کردند، از مدتی قبل اندام خود را با داروهایی بی حس می کردند و قسمت هایی از آن را از گردن به پایین را سوراخ کرده و از آنها قفل و تیغ و نیزه و خنجر و سیخ و میخ و چاقو و شمشیر و امثال آن می گذراندند و خود را با این وضعیت به معرض نمایش می گذاشتند. حال بعضی از آنها به حدی به وخامت می رسید که افرادی همراه آنها می شدند تا نیفتند یا جان ندهند. شمعی در بدن کنار نذر قفل‌ آجین، "شمع آجین" هم از نذرهایی بود که در گذشته عده ای از روی جهل و خرافات آن را ادا می کردند. این نذر هم تصورات دیگری از بلایای اسرا و شهدای کربلا بود که سر امام حسین (ع) در تنور خولی رفته، خیمه امام به‌ آتش کشیده شده است و آتش از آنها به دامان زنان و اطفال صغیر امام رسیده و به تلافی آن افرادی به صورت همان قفل آجین نقاطی از بدن خود را سوراخ کرده و بر آنها شمع قرار داده و روشن می کردند و خود را در میان جمعیت عزاداران به نمایش می گذاشتند. نذرهای ماندگار با وجود نذرهای عجیب و غریبی که در این روزها در تهران قدیم باب بود، عده ای هم نذرهای عام المنفعه را انتخاب می کردند. مثلا رسیدگی به وضع خیابان ها، تامین روشنایی معابر تاریک، پوشاندن چاله ها و راه آب‌ها، کمک به نابینایان، پرداخت بدهی زندانیان یا تهیه غذا و پوشاک برای خانواده آنها، غذا دادن به پرندگان، میانجیگری در اختلافات خانوادگی هم از جمله کارهایی بود که در این ماه ها انجام می گرفت اما در این میان یکی از انواع نذورات گرفتن روزه سکوت بود به صورتی که فرد روزه گیر، در تمام دوازده روزعزاداری یعنی تا اخر محرم و گاهی تا آخر صفر یک کلام سخن نمی گفت. نذری که اگرچه خرافی نیست اما یکی از نذرهای عجیب آن دوره به حساب می آمد. روضه خوانی از کی رواج پیدا کرد؟ مراسم عزاداري امام حسین(ع) تاريخچه‏‏ ای بسیار طولاني دارد، گفته اند که ريشه آن به عزاداري اوليه طايفه بني اسد برمی گردد كه هنگام دفن شهداي كربلا بر سر مزار آنان آمدند و شروع به مويه و زاری كردند و اشك ريختند تا اینکه شيعيان اجازه پیدا کردند در دوره ديلميان و صفويه عزاداری هایشان را آشكار برگزار کنند و کم کم شکل عزاداری ها تغییر کرد. مجالس گریه و مویه ای که در دوره های قدیم برای شهدا برگزار می شد، جای خود را به مراسمی داد که پیچیدگی آن در دوران قاجار به اوج رسيد. در سال نهصد قمري هم ملاحسين كاشفي هراتي با استفاده از مقاتل مختلف و كتب تاريخي كتابي به نام "روضه‏الشهداء" تدوين كرد و آن را وقف عام كرد و چون تنها كتاب و معتبرترين نيز بود به زودي بین مردم مشهور شد و هر كسي كه مراسم عزاداري داشت از روي آن كتاب براي مردم مي‏خواند و مردم گريه مي‏كردند به طوري كه اسم اين مراسم به روضه‏خواني و سپس به اختصار روضه ناميده شد. تا جایی که هر کس سواد خواندن و نوشتن داشت می توانست از نوشته های این کتاب برای روضه خوانی استفاده کند، در تهران قدیم نیز وضع به همین صورت بود مراسم های مختلفی در ایام عاشورا و تاسوعا توسط مردم برگزار می شد که بخش مهمی از آن به نوحه خوانی و روضه خوانی و راه اندازی دسته های سینه زنی در کوچه و خیابان ها و تکیه و حسینه و امام زاده و گاهی بعضی از خانه ها می انجامید. مردم و محلات و کوچه ها در این دو ماه كاملاً سياهپوش مي‏شدند، در اين ايام هر كار و عمل زشت از ميان بیشتر مردم رخت بربسته و هر يك به طريقي كوشش در اصلاح اعمال ناپسند خود حداقل در طي اين دو ماه مي‏كرد. شوخي و خنده و تفريح و مزاح و خوشگذراني و عيش و نوش در اين ايام پسنديده نبود و سرود و شادماني را دشمني با امام حسين(ع) مي‏دانستند. در اين دو ماه حتي عقد و نكاح و عروسي نيز تعطيل می شد و آن را شوم و بد عاقبت مي‏ دانستند چنانكه اكنون نيز چنين است. معروف‏ترين دسته‌ها معروف‏ترين دسته ‏های تهران قدیم، دسته ميدان و عرب‌ها و بعد دسته ‏هاي قزاقخانه و سنگلج و قنات‏آباد و دسته ترك‌ها بودند. اين دسته ‏ها از روز هفتم محرم به حركت درمي‏آمدند و به بازارها روانه مي‏شدند. سالي نبود كه در تنگي بازار بين برخي از دسته‏ها بر سر نوبت عبور درگيري پيش نيايد. به هر حال بازار مركز اصلي دسته‏هاي عزا در اين ايام بود. همراه با دسته‏ها پرچمهاي رنگارنگ و علمهاي ده الي بيست و چهار تيغه ‏ای حركت داده مي‏شد كه بر ابهت دسته‏ ها مي‏افزود. شب‌ها هم دسته‏ هاي مخصوص در تهران حركت مي‏كرد كه به دسته شاحسيني (شاه‏ حسيني) معروف بودند. دسته‏ هايي كه در شب‌هاي دهه اول محرم به نيت مشق با آلات برنده از قبيل قمه و شمشير به خيابان‌ها مي‏آمدند و در دو رديف منظم روبه ‏روي يكديگر با صداي مهيبي يا حسين مي‏گفتند و با صدای شيپور و نقاره همراه مي‏شدند. برق شمشير و صداهاي طبل و ساير آلات موسيقي شكوه خاصي به اين دسته‏ها مي‏داد و طرفداران بيشتري داشت. در روز عاشورا نیز افراد اين دسته‏ ها به ياد فرود آمدن شمشيرها بر بدن شهداي كربلا قمه و شمشيرها را بر فرق خود مي‏كوبيدند.