هندی‌ها چگونه در عاشورا عزاداری می‌کنند؟

فرهنگ هندی‌ها عجیب و ناشناخته است.می‌توان گفت اکثرمسافرانی که قدم به خاک پهناور هندوستان گذاشته‌اند؛ نخستین برداشت مشترکشان،حیرت واعجاب از تنوع فرهنگی وساختار اجتماعی این سرزمین کهن بوده است.به‌رغم حضور بتکده‌های فراوان،هر سال هندوستان میزبان برگزاری مراسم عاشورایی گرم وزنده است. از محاسبه نسبت چهل میلیون شیعه به یک میلیارد نفر، رقم قابل توجهی به دست نمی‌آید. اما نوعی خاصیت اجتماعی که مرز و زمان نمی‌‌شناسد؛تعطیلی دو روزه عاشورا وتاسوعا را درتقویم مردم هند تثبیت کرده است.به‌رغم شباهت‌های مراسم عاشورای هندی‌ها با دیگر شیعیان جهان،این مراسم آیینی در هندوستان رنگ وبوی دیگری دارد.آیا عاشورای هندی‌ها ویژگی‌های قومی وکوله بار تاریخشان را یدک می‌کشد؟ کدام جاذبه بنیادی در مانایی این مراسم آیینی نقش آفریده است؟ کدام عنصر اجتماعی حضوراندک اما پرجاذبه یک اقلیت مذهبی را دریک ساختار رنگارنگ و شلوغ یک سرزمین پرتنوع تثبیت کرده است؟ امام باره‌ها همان حسینیه‌های ما هستند در هندوستان مراسم عزاداری محرم درامام باره‌ها یا عاشورا‌خانه‌ها برگزارمی‌شود.این مکان‌ها به نوعی ایفاگرنقش حسینیه‌ها در کشورهای شیعه نشین دیگرهستند. شکل این امام باره‌ها به صورت گنبدی شکل و شبیه بارگاه امام حسین(ع) است. امام باره‌ها در شکل و اندازه‌های گوناگون و متنوعی ساخته می‌شوند.بعضی از آنها ساده و سمبلیک روی نی ساخته می‌شوند و برخی دیگر در ساختمان‌های بزرگ‌تر تعبیه می‌شوند.مراسم عاشورای هندی در شهرهای شیعه نشین کشمیر،لکنهو و امرهه نمود و جلوه بیرونی بیشتری دارد. می‌توان گفت در عزاداری محرم درهندوستان تمام شخصیت‌های عاشورا روزهای مخصوص به خودشان را دارند. فاقه‌شکنی،روزه عاشورایی هندی‌ها نگاه خاص ودرونی به قیام عاشورا دارند واین تفاوت‌های ریز و ماهوی درسبک عزاداری هندی‌ها به وضوح معلوم است. بانزدیک شدن به ایام محرم، انجمن‌های مختلفی به‌عنوان انجمن ماتم رهبری و ساماندهی مراسم‌های عزاداری را بر عهده می‌گیرند. مراسم نوحه‌خوانی به زبان محلی توسط علمای محلی هندی‌ها برگزارمی‌شود. شیعیان هند هنگام بر گزاری عاشورا و تاسوعای حسینی تا پاسی ازشب بیدارند و به سینه‌زنی و زنجیز زنی و پریدن از روی آتش می‌پردازند.درکشور هند مردم ازصبح عاشورا تا هنگام عصر عزاداری را ادامه می‌دهند و ازخوردن وآشامیدن پرهیزمی‌کنند. شیعیان هند این روزه را، در انتهای عصر و نزدیک غروب با غذاهایی مانند برنج و عدس بازمی‌کنند که این عمل فاقه شکنی نام دارد. ایرانی‌ها؛ زمینه سازورود تشیع به هند بوده‌اند جباررحمانیان کارشناس ارشد ارتباطات و مطالعات فرهنگی درباره زمینه‌های ورود تشیع به شبه قاره هند وبخصوص کشور هندوستان می‌گوید: «اگرچه در زمان خلفای اسلامی مسلمانان به شبه قاره هند نفوذ کردند اما در آن زمان این حضور بیشتر به حوالی سند محدود می‌شد وچیزی به اسم هندوستان فعلی مطرح نبود. بنابراین می‌توان قرن سوم یا چهارم هجری را سال‌های آغازین ورود اسلام به هند دانست.عامل انتقال تشیع به هندوستان همسایه غربی شان، ایران بوده است وتشیع یا ازطریق ایرانی‌ها یا ازطریق فرهنگشان به بطن جامعه هند نفوذ کرده است وبه همین دلیل ریشه فرهنگ اسلامی هند در زبان فارسی وفرهنگ ایرانی است.رحمانیان نقش تصوف را درانتقال تشیع به طبقات متنوع جامعه هند تاریخی می‌داند: «فرهنگ تصوف نقش گسترده‌ای در انتقال مفاهیم شیعی به کشور هندوستان داشته است.اما دراین میان نمی‌توان نقش حکومت‌های اسلامی‌که بعدها پابه عرصه گذاشته‌اند را درتکوین و تایید حکومت نادیده انگاشت که سلسله قطب شاهیان درجنوب هند و حکومت بابریان درشمال نمونه ای ازاین حکومت‌ها هستند.حکام نیشابوریه نیز خاندان ایرانی و شیعی بودند که درمنطقه اود و شهر لاکنو حکومت شیعی تشکیل دادند.البته بعدها با تشکیل حکومت‌های شیعی،علمای شیعه نیز رفت و آمدهای خود را به این کشور آغاز کردند که سفر قاضی نورالله شوشتری، نمونه ای از این مهاجرت‌هاست.نورالله شوشتری فقیه و قاضی القضات درباراکبرشاه از سلسله بابریان هند بوده است و بعدها به اتهام شیعه بودن به دست پادشاه بعدی به شهادت می‌رسد. رحمانیان درباره تاثیرمناسک ادیان بومی و هندوئیسم برمراسم عاشورا می‌گوید: «قبل ازهرچیز باید به این نکته اشارکردکه هنگام ورود اسلام به هند بسیاری از هندوها به دین اسلام وارد شدند واین به دلیل ماهیت آزادی و عدالت در مفاهیم اسلامی بود.به همین سبب هنگام آشنایی به اسلام هندوها مقداری از ذهنیت قبلی خود را به اسلام وارد می‌کنند.شاید در نگاه نخست شباهت‌های فراوانی بین مسجد رفتن ومعبد رفتن هندی‌ها مشاهده شود اما این تشابه‌ها بیشتر ظاهری است و به محتوای مسئله ارتباطی پیدا نمی‌کند. محتوای این عزاداری‌ها واحترام‌ها دیگر به بت‌های بی جان بر نمی‌گردد و تقدس آنان جنبه درونی و عبادی دارد. هندوها حضورگسترده ای درمراسم‌ شیعی دارند رحمانیان حضورغیرمسلمانان در مراسم‌ شیعیان را جدی و قابل ذکرمی‌داند وتداوم این حضور را بی ارتباط به اعتقادات مذهبی هندوها نمی‌داند. وی می‌گوید: درهندوستان روضه خوان‌ها ومرثیه‌سراهای زیادی وجود دارند که مسلمان نیستند وپایبند مذهب هندو هستند اما اگردرباب عاشورا ازآنها سوال کنی نه تنها امام‌حسین(ع) را تحسین می‌کنند؛بلکه روضه‌خوانی و اشک ریختن برای امام سوم شیعیان را افتخار خود می‌دانند. تاثیر ادبیات فارسی بر ادبیات عاشورایی چشمگیر است رحمانیان ورود ادبیات فارسی به فرهنگ دینی درکشور هندرا بی تاثیرنمی‌داند ومی‌گوید: «علت به وجود آمدن زبان اردو تلفیق زبان فارسی و زبان سانسکریت هندی است.تاریخچه این زبان در آنجا نیز به حضور ایرانیان درکشورهند برمی‌گردد.زیرا سربازان ایرانی درهنگام ورود به هند در اردوگاه هایی ساکن بودندو به همین سبب این زبان به اردو نیز معروف شد.دراوایل ورود تشیع به هندوستان،مرثیه‌ها به زبان فارسی بود اما بعدها با تکوین زبان اردو،بسیاری از مرثیه‌ها و نوحه های عاشورایی به این زبان سروده شد.با اینکه زبان اردو زبان اکثریت اهل تسنن را تشکیل می‌دهد،اما زبان اردو وامدارمرثیه سرایی شیعی است.زیرا تاریخ ادبیات زبان اردو تاثیرات زیادی از ادبیات عاشورایی دریافت کرده است.یکی ازنکته های مهم درباره فرهنگ هندی خاصیت پذیرا بودن این فرهنگ است،فرهنگ هند هرگز بنا به ماهیت خودش دربرابر ارزش یا سنتی قدعلم نمی‌کند اما فقط عناصر فرهنگی که با غنای ارزشی کافی همراه باشند، دراین تمدن ماندگار می‌شوند.اسلام وتشیع به دلیل پیام‌های غنی و ماندگار به جزئی از فرهنگ وهویت هندوستان درهزارسال اخیر مبدل شده‌اند.البته مدون نبودن مذهب هندوئیسم ونداشتن نظم ومحتویات دقیق وثابت دلیل دیگر تاثیر و حضور مذاهب دیگرمانند تشیع است.هندی‌ها با اینکه بسیارآرامش طلب هستند؛برای مراسم‌ مذهبی خود احترام ویژه ای قائلند. به‌عنوان مثال درصد سال اخیرحکومت‌هایی که می‌خواستند از برگزاری مراسم عاشورا جلوگیری کنند؛با واکنش مردم مواجه شدند و حتی چندین نفر به نشانه اعتراض خود را درمیدان شهرآتش زدند. چگونه سنن عاشورایی درهند ماندگارشد؟ دکتر مهدی محسنیان‌راد استاد علوم ارتباطات، راز ماندگاری سنت‌های متفاوت وگاه متناقض را درجامعه هند،پرهیزازقوم‌مداری می‌داند و معتقد است: «اساس تفکر دولتمردان هند برهرگونه قوم مداری است. این نوع نگاه حتی از اسکناس‌های هندی‌ها قابل رویت است.به‌عنوان مثال در گوشه یک اسکناس‌10‌روپیه؛ شاید10‌زبان قید شده باشد تا همه اقلیت‌ها و قوم‌ها موفق به خواندن آن شوند.درهندوستان حدود بیست وچند تلویزیون اسلامی وجوددارد که ازشیعه ترین طیف تا سنی ترین طیف درآنها حضور دارند. دکتر محسنیان راد درباره مفهوم قوم مداری می‌گوید: «قوم‌مداری را نمی‌توان به دیکتاتوری یا دموکراسی مربوط کرد.ممکن است حکومتی به شدت دیکتاتور باشد اما از قوم مداری وتبعیض بین اقلیت‌های قومی بپرهیزد.اما در عین حال درکشوری که به اصول دموکراسی پایبند است،قوم مداری وتبعیض قومی و نژادی فراوانی دیده شود که نمونه آن کشور آمریکا در سالهای حدود 1960 است.دراین سالها با اینکه درآمریکا اصول دموکراسی پا گرفته وجزو حکومت بود.اما به سیاه پوستان نگاه مساوی وجود نداشت.» دکتر محسنیان‌راد درباره تاثیر مسائل سیاسی روز برتداوم و پایداری سنت‌ها می‌گوید: «در زمانی که اساس حکومت‌ها برپایه استبداد نباشد و دولتمردان سعی درسرکوب یا حفظ برخی از هنجارهای فرهنگی نداشته باشند،این جامعه مانند کودکی که با بزرگ شدن،اندام‌های طبیعی او رشدوتکامل پیدا می‌کند؛این جامعه نیزبه خودی خود درعرصه فرهنگ رشد وتعالی پیدا می‌کند.» وی درباره راه‌های انتقال فرهنگ به هندوستان می‌گوید: «جنگ وتشکیل حکومت‌های دینی،تنها عامل انتقال این سنت‌ها به هندوستان نیست.دردوره هایی که اوضاع ایران مانند اواخر دوره صفویه آشفته است؛ مهاجرت های زیادی از ایران به سمت این مناطق شکل می‌گیرد.» بازوی رسانه ای ما درهندوستان ضعیف است دکتر محسن بدره کارشناس ارشد ارتباطات درباره سهم رسانه‌ها درحفظ مفاهیم ارزشی شیعیان می‌گوید: «پیام‌ها درجوامع یا به طورفردی یا ازطریق ارتباطات اجتماعی یا خانوادگی راه انتقال خود را می یابند.رسانه‌های سنتی شیعه مانند تعزیه و نقالی و شعر و کتاب ازدیربازدرمیان فرهنگ تشیع وجود داشته است.اما مسئله اصلی دراین میان باز تولید مفاهیم شیعی مانند عاشورا ازطریق سیاست‌گذاری‌های همه جانبه رسانه ای در کشورهای شیعه نشین است.نکته‌ای که درسیاست های رسانه ای ما مشهود است این است که ما همه تمرکز خود را به رسانه‌های عربی زبان و انگلیسی زبان بخشیده ایم. به‌عنوان مثال توجه به زبان اردو که متعلق به شبه قاره هند است و سیصد یا چهارصد میلیون نفر به آن تکلم می‌کنند یکی از این موارد به شمارمی‌آید که جای آن در رسانه‌های خارجی ما کافی است.ما می‌توانیم با تمرکز صحیح ومدیریت شده رسانه ای،ساحت نمادهای تصویری مقدس را به بهترین شکل و بدون صرف هزینه‌های بالا، درراه ارتقای تعامل رسانه‌ای با کشورهای شیعه نشین تقویت کنیم. درواقع می‌توانیم با پیدا کردن نماد‌های مشترک به سمت تقویت و توسعه فرهنگ تشیع حرکت کنیم. وی درباره نقش رسانه‌های سنتی دراین گسترش فرهنگی می‌گوید: «به‌عنوان‌مثال درتاجیکستان به سبب فرهنگ نقالی و حماسی توجه به شاهنامه فردوسی بسیارزیاد است.به نظرم ما باید ازظرفیت‌ها و توانایی تعزیه‌هاوهیات های مذهبی به‌عنوان رسانه های ثابت و سنتی برای همکاری و تبادل‌های ارزشی به صورت مثبت وکارآمد استفاده کنیم.» آرامش و تسامح، راز ماندگاری سنت‌های نیکوست تا سال 1978 حرکت دستجات عزاداری عاشورا درخیابان‌های هندوستان ممنوع بود اما بعد ازاین سال مردم هند اجازه یافتند تا آزادانه و به صورت دسته‌جمعی برای ستمی‌که به امام سوم شیعیان رفته است به سوگ بنشینند.کشورهند به‌لحاظ اقتصادی جزو کشورهای برتر یا توسعه یافته به‌شمارنمی‌آید.اما به نظرمی‌رسد هندی‌ها سال‌هاست که راه انتقال و حفظ سنت‌های نیکو را دردرون کشورخود یافته‌اند. فراگیری و نهادینه شدن قانون تسامح واحترام به ادیان و سنت‌های متفاوت و گاه ناهمگون یکدیگر؛راز ماندگاری آرام وهمراه با صلح و ثبات این یک میلیارد انسان نه چندان مرفه،درکنار یکدیگراست.به نظرمی‌رسد زمانی که فرهنگ همچون یک پالایشگرعمل کند وسنن نیکوی اقوام دیگر را به درون خود پذیرا باشد و بدی‌ها را به بیرون براند؛زمان رشد وتعالی یک فرهنگ فرا رسیده است.