ادامه «اجماع سازی رشوه‌ای» به کجا می‌انجامد؟

سرویس بین الملل فردا؛ محسن غریبی: بازدارندگی وضعیتی است که در آن کشورهای مخالف، دشمن یا رقیب برای نظام مند کردن روابطشان به حفظ نیروهای نظامی می پردازند، حتی اگر هیچ کدام وقوع یک حمله را محتمل ندانند. اما کشور قدرت طلبی چون عربستان که سهم بسیاری در منازعات منطقه ای در نیم قرن اخیر داشته و در سالهای اخیر وارد جنگهای نیابتی و مستقیم نیز شده است در این میان جقدر توانسته از استراتژی بازدارندگی استفاده کند؟

تهدید برای پیشگیری

برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نگاهی به مفهوم بازدارندگی بیندازیم. اساس بازدارندگی بر پیشگیری، تهدید به مجازات و ممانعت است. در بازدارندگی بر پایه تهدید به مجازات، هدف القای این پیام به طرف مقابل است که اقدام او هزینه بر است. بازدارندگی براساس ممانعت به دنبال آن است که از طریق کاهش امید دشمن در کسب موفقیت، بازدارندگی را به اجرا درآورد.

بازدارندگی بر پایه ممانعت می تواند مستقیم و غیر مستقیم باشد. ممانعت مستقیم عبارت است از خطاب قرار دادن طرف مقابل با گفتار و اقدامات غیر تهدیدآمیز اما متقاعد کننده. ممانعت غیر مستقیم نیز عبارت است از نمایش و مانور عمومی قدرت و قابلیت در چهارچوب حوزه های تهدید شده از سوی طرف مقابل.

البته هر دو نوع بازدارندگی می تواند همزمان نیز به کار رود. لازم به ذکر است که موفقیت بازدارندگی منوط به سه شاخصه است: توانایی یا قابلیت و ظرفیت های مقابله به مثل، اعتبار تهدید یا ضد تهدید و ابزار انتقال تهدید یا ضد تهدید.

تهدیدهای پوشالی اثر عکس دارند

تهدید به دو علت می تواند فاقد توانایی لازم باشد اول آنکه، یک بازیگر ممکن است فاقد تونایی فیزیکی برای عمل کردن به تهدید باشد. دوم ، چنانچه تهدید نتواند در زمان اجرا آسیبی به دشمن برساند، فاقد توانایی ارزیابی می شود. همچنین اعتبار تهدید نیز مشروط به عواملی است. اول آنکه تهدیدی اعتبار دارد که طرف تهدید شونده یا حوزه تهدید به آن باور داشته باشد. دوم، تهدیدات معتبر، تهدیداتی عقلانی اند. یعنی با محاسبات عقلانی قابل درک باشد. و سوم آنکه احتمال اجرای تهدید همواره از سوی تهدید شونده با درصد بالا ارزیابی شود. در وجه سوم نیز، اعتبار بازدارندگی به ابزار انتقال تهدید یا ضد تهدید نیز بستگی دارد. برای این منظور، کانال های دیپلماتیک، رسانه ها، کانال های اطلاعاتی و اقدامات تحکیمی از ضروریات انتقال درست تهدید به شمار می رود.

آغازگرها دیگر برنده نیستند

عدم توجه کافی به سه شاخص ذکر شده و اشتباه محاسباتی رهبران علل اصلی ناکارامدی بازدارندگی است. طبق آمار، در چهل سال نخست قرن بیستم (از 1900 تا 1940) در بیش از 60 درصد موارد، آغازکنندگان جنگ ها برنده جنگ هایی که آغاز کرده بودند شده اند. اما در چهل سال دوم (از 1940 تا 1980) آغاز کنندگان تنها در 45 درصد موارد برنده جنگ هایی که آغاز کرده بودند شدند و از 1980 به بعد این درصد به صفر رسیده یعنی از 1980 به بعد آغاز کننده هیچ یک از جنگ های دارای تلفات بیش از 900 نفر، در جنگی که آغاز کرده به پیروزی نرسیده است.

سومین کشور بعد از آمریکا و چین

این مقدمه نسبتا مفصل می تواند ما را در تحلیل مسائل منطقه و اقدامات عربستان یاری کند. اساس بازدارندگی عربستان از دو وجه سخت و نرم برخوردار است. در وجه سخت، طبق اعلام مرکز پژوهش های صلح استکهلم، عربستان با ۸۷.۲ میلیار دلار ، پس از آمریکا و چین سومین کشور دنیا در هزینه های نظامی در سال گذشته میلادی (2015) بوده است .

هزینه هایی که علیرغم مواجه این کشور با کسری بودجه بیش از 87 میلیارد دلاری، تلاشی برای ایجاد توانایی و ظرفیت های مقابله به مثل و اعتبار بخشیدن به تهدیدات این کشور در منطقه بوده است. اقداماتی که این کشور را حداقل در بلند مدت، در ردیف کشور های شکست خورده ای قرار می دهد که طبق تحقیقات ذکر شده، در سالهای پس از 1980 آغاز گر جنگ بوده اند.

چه کسی می خواهد شلیک کند؟

در این میان اما این کشور از مهمترین عنصر برای دفاع از یک کشور یعنی نیروی انسانی غافل بوده است. تا پیش از جنگ با یمن کارشناسان یک از مهمترین دلایل این مسئله ناآزموده بودن و حتی اجازه ای بودن کادر متخصص نیروی مسلح این کشور می دانستند. اما در جریان این جنگ روحیه پایین و ترس در میان سربازان عربستان سعودی واقعیتهایی را بر ملا کرد. سربازان عربستان در پایگاه های مجهز خود در مقابل شبیخون گروه های چریکی انصار الله بدون اندک مقاومتی تمام ادوات و تسلیحات مانند تانک های آمریکایی را رها می کردند تا جان خود را نجات دهند. عدم ورود عربستان به جنگ زمینی و تکیه بر برتری هوایی و بمباران شهرها در این جنگ نیز یکی دیگر از شواهد عیان این مسئله است که با وجود تمام خریدهای میلیارد دلاری این کشور حتی با وجود حمایت هوایی، توان کسب برتری در جنگ زمینی را ندارد و این به معنای بازدارندگی منفی این کشور به شمار می رود.

از اجماع سازی تا مسجد سازی

اما در بعد نرم، ابزار انتقال تهدید یا ضد تهدید برای این کشور، از یک سو با تلاش برای « اجماع سازی رشوه ای» در سازمان های منطقه ای و بین المللی و از سوی دیگر، از طریق انتشار ایدئولوژی تکفیری از طریق رسانه های گوناگون صورت می گیرد. در وضعیت فعلی به نظر می رسد این دیپلماسی رشوه ای کارگر بوده است اما با تغییرات مداوم فضای بین المللی معلوم نیست چنین وضعیتی چقدر بتواند پایدار بماند.

از سوی دیگر دیدار و تعاملات پنهان مالی با صاحبان فیس بوک و گوگل، سهام داری شبکه اجتماعی توییتر، تصدی شبکه های متعدد ماهواره ای و بنگاه های بزرگ رسانه ای مانند انتشار روزنامه شرق الاوسط در چهار قاره، ساخت مساجد بزرگ در شهرهایی چون در گوتنبرگ سوئد، مسجد ملک فیصل در چاد، مسجد ملک فهد در لس انجلس، مسجد مرکزی سئول در کره جنوبی و... ، از جمله ابزار های موثر این بعد از اقدام عربستان به شمار می رود. اما با شکست های متعدد جریان های مورد حمایت عربستان در عراق و سوریه حالا موج معکوس این فرایند تبلیغاتی به سمت عربستان بازخواهد گشت. همچنین این کشور هنوز در مقابل اعتراضات داخلی خود تنها از راهکارهای سرکوب امنیتی و افزایش خفقان رسانه ای استفاده می کند چه آنکه هنوز در این کشور حتی یک فیلم سینمایی ساخته نشده، زنان حق رای و رانندگی ندارند و هنوز مردم آن طعم انتخابات را نچشیده اند. علاوه بر آن حکومت سعودی در مقابل رشد روزافزون اینترنت در میان نسل جوان و افزایش اطلاعات آنها در مورد نوع حکومت، آزادی های مدنی و نحوه اداره دیگر کشورها و مقایسه آن با این کشور هنوز به راهکار مشخصی دست نیافته است.

تکیه بر همان اهرم سنتی

البته عربستان یک اهرم بازدارندگی بسیار بزرگ اقتصادی در اختیار دارد و آن هم تولید نفت است. این کشور از دیرباز به عنوان یک راهکار سنتی از آن استفاده می کند که البته دیگر صادر کنندگان نفت نیز آن را در اختیار دارند. با این وجود امنیت انرژی در منطقه با هر جنگی می تواند به خطر بیفتد که نکته مهمی به شمار می رود.

نتیجه آنکه در ضعف بازدارندگی، عربستان در اتخاذ شیوه های جدید با وجود خرید های کلان تسلیحاتی، تلاش برای غلبه رسانه ای و حتی قدرت نمایی ظاهری در حمله به کشور فقیر و بی دفاعی همچون یمن، از مرحله پیشگیری و تهدید به مجازات، به مرحله ممانعت نرسیده است و به طور جدی با ظرفیت های مقابله به مثل و ضد تهدید نیز مواجه شده است و هنوز تنها اهکار او همان تولید نفت باقی مانده است.