بحران اقتصادی و سیاسی پیش‌روی عربستان سعودی/ جنگ شاهزادگان در کشور ناقض حقوق بشر
همه می‌دانند عربستان سعودی یک کشور نفتی است اما این به چه معناست؟ دو نسل از ساکنین عربستان می‌دانند که بالا و پایین آمدن قیمت نفت چه تاثیری بر نظم جامعه آنان دارد.
آل سعود چگونه ثروتمند شد؟
تا اوایل دهه هفتاد میلادی، عربستان سعودی پادشاهی فقیری بود که قبایل و دیگر گروه‌های پراکنده با حداقل وفاداری به دولت مرکزی در آن زندگی می‌کردند؛ اما بعد از جنگ یوم کیپور در ۱۹۷۳ ، عربستان به تحریم کشورهای حامی رژیم صهیونیستی پیوست و قیمت نفت چهار برابر شد و ثروت سرازیرشده به پادشاهی همه چیز را تغییر داد . خاندان سعودی که در اقلیت بودند به یک باره سوار بر رولز رویس و کادیلاک در خیابان‌های ریاض، رانندگی می‌کردند و زندگی غربی و مرفهی یافتند. این اقلیت کوچک توانست با تقسیم کمی از غنائم جایگاه خود را محکم کند. در گذشته تقریبا ۷۰ درصد سعودی‌ها در بخش عمومی کار می‌کردند؛ در حالی که امروزه بیشتر کارهای یدی در عربستان توسط جمعیت روزافزون کارگران خارجی انجام می‌شود .
کاهش قیمت نفت و آغاز بحران
از آنجایی که حدود ۹۰ درصد تولید ناخالص ملی عربستان به طور مستقیم یا غیرمستقیم به نفت متصل است، قیمت نفت تمام ابعاد زندگی در این کشور را تحت تاثیر قرار داده و نقش بزرگی در روابط خارجی و سیاست داخلی دارد. در سال ۲۰۰۸ بشکه‌های نفت خام به ارزش ۱۴۷ دلار مبادله می‌شدند؛ پس از آن سقوط قیمت نفت آغاز شد تا به قیمت ۴۰ دلار امسال رسید. بعد از تلاش‌های اوپک برای محدودکردن تولید، قیمت به ۵۰ دلار رسید که تقریبا یک سوم چند سال قبل است . این کاهش قیمت پادشاهی را به رکود فرو برد و کسری بودجه - ۹۸ میلیارد دلار در ۲۰۱۵ - را ایجاد کرد که تحت فشار غیرقابل کنترل است. در ماه سپتامبر برای اولین بار دولت، پاداش‌ها و پول تو جیبی کارگران بخش عمومی را قطع کرد.
سلمان محبوبیت بالایی ندارد! مشکلات اقتصادی عربستان در بدترین زمان برای شاه سلمان بن عبدالعزیز به وجود آمد. پادشاه قبلی، ملک عبدالله در زمان قیمت بالای نفت حکمرانی می‌کرد و به خاطر بالا رفتن دستمزد شهروندان، محبوبیت بالایی داشت؛ اما سلمان نتوانست قلب‌ها را مجذوب خود کند. گزارشی در سال ۲۰۱۵ توسط صندوق بین المللی پول پیش‌بینی کرد که عربستان بدون تغییر الگوی هزینه، تا ۲۰۲۰ ورشکسته خواهد شد . اما شاه به دلیل کهولت سن ( ۸۰ ساله) پسر سی ساله خود محمد بن سلمان را مسئول حل مشکل مالی کشور کرده است. این شاهزاده در حال حاضر رئیس شورای امور توسعه اقتصادی، معاون ولیعهد، معاون دوم نخست وزیر، وزیر دفاع و رئیس دادگاه سلطنتی را برعهده دارد. هیچ شاهزاده‌ای در طول تاریخ با این سن کم تا به این اندازه مسئولیت نداشته است .
زندگی یک پنجم مردم در فقر
شاهزاده باید بحران مالی را بین مردم و روحانیون و گروه‌های مختلف اجتماعی کنترل کند. حدود ۲۷ میلیون نفر در عربستان سعودی زندگی می‌کنند؛ اما حدود ۱۰ میلیون کارگر خارجی از کارگرهای یدی از شبه قاره هند تا غربی‌ها با درآمد بالا نیز هستند. عربستان در نبود هرگونه مشارکت سیاسی مردم، وفاداری آنان را با مزایایی مانند حقوق بالا، تحصیلات و درمان رایگان خریده بود. اما علی رغم مزایا و ۱۴۰۰ میلیارد دلاری که آل سعود در دست دارند، یک پنجم مردم در فقر زندگی می‌کنند. گروه‌های آسیب‌پذیر مانند اقلیت مظلوم شیعه هستند که ۱۰ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند . پادشاه عربستان مسائل اجتماعی، تحصیلی و قضایی را به روحانیون وهابی سپرد. ۳۵۰۰ پلیس مذهبی قدرتمند لباس خاصی را تحمیل کرده و مانع حرف زدن زنان و مردان در عموم و گسترش رسانه‌های غربی و مظاهر آن می‌شوند. تحصیلات در این کشور ضعیف است. سیستم قضایی با سختگیری عجین شده است که برای جرائم کوچک نیز احکام سنگین صادر می‌کند . کاهش بودجه مساوی با کاهش کنترل آل سعود اما حکمرانان دیگر نمی‌توانند روی توزیع درآمد نفت در بین مردم حساب کنند. شاهزاده مجبور شده از ذخایر خارجی کشور استفاده کند که پیش‌بینی می‌شود قبل از بحران، ۶۵۴.۵ میلیارد دلار بوده است. او باید ۱۰ میلیارد دلار قرض بگیرد تا کسری بودجه را جبران کند به نظر می رسد باید هزینه دولت را پایین می‌آورد؛ هرچند کاهش بودجه دولت مساوی است با کاهش کنترل آل سعود بر کشور .
دلخوری سعودی ها از تکروی شاهزاده جوان
برنامه چشم انداز ۲۰۳۰ برنامه شاهزاده برای خروج از این تله است. این برنامه که برای اولین بار در سایت‌های Economist و Bloomberg منتشر شد، باعث نارضایتی سعودی‌ها شد؛ زیرا آن‌ها آخرین نفری بودند که از امور کشور خبردار می‌شدند. در آخر، شاهزاده در تلویزیون ملی حضور یافت و برنامه خود را که سیاست دولت است، شرح داد .
برنامه چشم انداز ۲۰۳۰
این برنامه کارگران خارجی را با شهروندان سعودی جایگزین می‌کند، برخی اموال دولتی را خصوصی می‌کند و بودجه کشور را کاهش داده و بخش غیرنفتی اقتصاد را گسترش می‌دهد. عربستان سعودی از دهه ۱۹۷۰ سیاست‌های ۵ ساله خود را با چنین وعده‌هایی ترسیم کرده است؛ اما تصمیمات مهم این برنامه، توسعه صندوق ثروت ملی به ارزش ۲۰۰۰ میلیارد دلار از درآمد نفتی و تصمیم عجیب واگذاری سهام ۵ درصد شرکت آرامکو، شرکت عظیم نفتی عربستان سعودی که ۱۰ درصد نفت دنیا را تامین می‌کند، است. این شرکت بسیار مخفی است که البته با عرضه سهام این رویه باید تغییر کند. سرمایه‌گذاران باید بدانند که چقدر نفت در زمین باقی مانده و چه کسی شرکت را در دست دارد. در حال حاضر پاسخ این سوال‌ها نیز از اسرار کشوری است.
رابطه ریاض و واشنگتن
آمریکا متحد نزدیک عربستان است؛ اما روابط این دو کشور بعد از یازده سپتامبر به سطح قبلی بازنگشت. شاهزاده بندر، سفیر عربستان در آمریکا از ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۵ بسیار به بوش نزدیک شده بود؛ به حدی که او را بندر بوش می‌نامیدند اما در زمان اوباما روابط جدی‌تر شد . پس از آن دوره نقطه مشترک ایران بود. در زمان توسعه برنامه هسته‌ای ایران، عربستان به آمریکا فشار می‌آورد که تاسیسات هسته‌ای ایران را بمباران کند؛ اما آمریکا با مذاکرات قضیه را حل کرده که این کار عربستان را عصبانی کرد .
توجه به نقض حقوق بشر در عربستان
اخیرا توجه تازه‌ای به سوابق حقوق بشری عربستان شده است. جرمی کوربین، رهبر حزب کارگر انگلیس در همایشی تهدید به اعدام محمد النمر ۱۷ ساله را بازگو کرد. او در سخنرانی اخیر خود گفت نباید به کشوری که جرائم حقوق بشری داشته یا جنایت جنگی مرتکب شده سلاح بفروشیم و باید از عربستان شروع کنیم. گزارش اخیر کمیته‌ای در مجلس انگلیس نزدیک بود فروش سلاح به عربستان را به دلیل بمباران بدون تبعیض بر سر شهروندان یمنی تعلیق کند . در کل به نظر می‌رسد چشم پوشی غرب بر جرائم عربستان کمتر شده است. از سوی دیگر آشتی عربستان با آمریکا بعید است. در ماه سپتامبر کنگره آمریکا اجازه داد خانواده‌های قربانیان حادثه یازده سپتامبر در دادگاه‌های آمریکایی از دولت عربستان به جرم دست داشتن در نقشه تروریستی شکایت کنند. اوباما با این موضوع مخالفت کرد؛ اما کنگره موفق شد و در اوایل اکتبر یک بیوه قربانی یازده سپتامبر از دولت عربستان شکایت کرد . طبق قانون اموال عظیم عربستان در آمریکا ( ۱۱۷ میلیارد دلار بدهی دولتی آمریکا را در دست دارد) می‌تواند مسدود شود.
چالش از دست دادن متحدان
عربستان علاوه بر چالش قیمت پایین نفت با خطر از دست دادن متحدان بین المللی نیز مواجه است . حتی سنی‌ها نیز از آموزه‌های مذهبی عربستان خسته شده‌اند. در همایش بین المللی اسلامی که ماه اوت با حمایت مالی امارات در پایتخت چچن برگزار شد، ۱۰۰ روحانی مذهبی اعلام کردند که وهابیت جز اسلام اهل تسنن نیست. مسلمانان دنیا از هدف قرار گرفتن به دلیل اعمال عده معدودی خسته شده‌اند .
زمزمه تغییرات در جامعه عربستان
زندگی در ریاض کسالت‌بار، محدود و خشک به نظر می‌رسد. بسیاری از مکان‌های عمومی مانند رستوران‌ها تفکیک جنسیتی شده‌اند. البته نشانه‌هایی از تغییر در جامعه عربستان به چشم می خورد. سال گذشته، زنان در انتخابات شهرداری رای دادند و برای اولین بار نامزد شدند. از سوی دیگر ترکیب جمعیتی تغییرات بزرگی را ایجاد می‌کند. در حال حاضر حدود ۶۰ درصد سعودی‌ها زیر ۳۰ سال هستند و بر خلاف نسل‌های قبل ریاضت را تجربه نکرده‌اند. در اقتصاد مصرف‌گرا با وسایل الکترونیکی مختلف و شبکه‌های اجتماعی بزرگ شده‌اند و انتظار دارند که دولت هزینه تحصیل آنان را بدهد و یکی از آن مناصب راحت بخش عمومی را که قرار است از بین برود به آنان دهد. این نسل نگران اسلامی شدن یا غربی شدن هویت کشور نیست و بیشتر نگران اشتغال، تحصیلات و مسکن است . این نسل از عربستان شاهد بیداری اسلامی بوده که پاسخ ریاض به این بیداری توزیع ۱۳۰ میلیارد دلار مزایا و صدور فتوا علیه تظاهرات مسالمت‌آمیز بود؛ اما چندین تظاهرات برپا شد و شیعیان شرق کشور به خیابان‌ها آمدند. در این دوران ناآرامی در استان مرکزی و قلب وهابیت و آل سعود وجود داشت. این تظاهرات سرکوب شد؛ اما نسل جوان عربستان از آن درس گرفت .
چند روز بعد از اعلام چشم انداز ۲۰۳۰ گروهی از متخصصین که از جوانان ذکور بودند، جمع شدند تا به سخنان عبدالعزیز الدخیل، اقتصاددان و معاون سابق وزیر فرانسه گوش دهند. او از واگذاری آرامکو انتقاد کرد و گفت تنها راه کاهش اتکا به نفت توسعه منابع انسانی است. نکته اصلی او این بود که بزرگترین تهدید برای رژیم این است که تغییرات اقتصادی بدون اصلاحات سیاسی امکان پذیر نیست. این تغییرات منجر به مسئولیت پذیری واقعی، نماینده مردم بودن و شفافیت می‌شود .
اگر چشم انداز ۲۰۳۰ موفق نشود یا قیمت نفت پایین‌تر رود نارضایتی دوباره ایجاد خواهد شد. گروه ساختمان‌سازی بن لادن (که توسط پدر اسامه بن لادن پایه‌گذاری شده بود) نتوانست قراردادهای جدید دولتی امضا کند و چندین ماه است که حقوق کارگران خود را نپرداخته. از ژانویه، حدود ۷۰ هزار کارگر خارجی اخراج شده است که با آتش زدن اتوبوس‌های شرکت در مکه تلافی کرده‌اند . اوضاع نامساعد عربستان بدتر از این خواهد شد و تبعات جهانی خواهد داشت. هر گونه ناآرامی باعث می‌شود قیمت نفت بالا رود؛ در حالی که نفت ارزان تنها عنصر پیش‌رونده اقتصاد اروپا در این روزهاست. دنیا نمی‌تواند عربستان را نادیده بگیرد؛ زیرا عربستان به مشکلات غرب گره خورده است؛ ایران، جنگ در سوریه و یمن و آینده انرژی. این کشور باید به سمت جامعه‌ای بازتر حرکت کند که متاسفانه این رژیم توانایی این کار را ندارد .
دیدگاه تان را بنویسید