دیپلماسی علمی رژیم صهیونیستی، ابزار و اهداف

کارشناس اندیشکده راهبردی تبیین؛محمدمحسن فایضی: دیپلماسی عمومی یکی از مهم‌ترین و بحث برانگیزترین موضوعات مطرح شده در سیاست خارجی است. دیپلماسی عمومی، امروزه به‌عنوان روشی نوین و جایگزینی برای دیپلماسی سنتی به کار برده می‌شود. اگر دیپلماسی سنتی به دنبال تأثیرگذاری بر مسئولین رسمی و دیپلمات‌های کشور مقابل به‌منظور دست‌یابی به منافع و افزایش قدرت بود، دیپلماسی عمومی به دنبال تأثیرگذاری بر افکار عمومی و جامعه کشور مقابل است. دیپلماسی عمومی شامل موارد گوناگونی می‌شود که عبارت‌اند از: دیپلماسی علمی، دیپلماسی فرهنگی و گردشگری، دیپلماسی رسانه و.... رژیم صهیونیستی از زمان تأسیس جعلی‌اش با معضل اثبات وجودی و هویتی خویش در میان افکار عمومی روبرو بوده است، لذا دیپلماسی عمومی همواره مورد توجه سیاست‌مداران این رژیم بوده است. «هاسبارا» عبارتی است عبری به معنی اطلاع‌رسانی که از سوی بسیاری از صهیونیست‌ها به‌عنوان دیپلماسی این رژیم در منطقه و جهان استفاده می‌شد. به همین منظور سازمان ‌هاسبارا ایجاد و وظیفه بهبود ذهنیت و چهره رژیم صهیونیستی را بر عهده داشت. اما پس از گذشت چند دهه به‌منظور پیگیری دقیق‌تر سیاست دیپلماسی عمومی، وزارت «دیپلماسی عمومی و امور یهودیان پراکنده» دو ماه پس از تهاجم نخستِ رژیم صهیونیستی به غزه در سال 2008 (جنگ 22 روزه) تشکیل گردید و «یولی ادلشتاین» از حزب لیکود به‌عنوان وزیر این وزاتخانه در کابینه بنیامین نتانیاهو مشغول به کار شد.[1] در خصوص دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی مطالب زیادی تولید شده است؛ اما آنچه کمتر به آن توجه شده است تلاش‌های رژیم صهیونیستی در حوزه دیپلماسی علمی است. طی چند سال اخیر دیپلماسی علمی به‌عنوان یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی به‌طور ویژه مورد توجه مسئولین رژیم صهیونیستی قرار گرفته است که در این یادداشت مورد بررسی قرار می‌گیرد. دیپلماسی علمی چیست؟ در معرفی مفهوم دیپلماسی علمی، تعریف‌های گوناگونی مطرح شده است؛ اما توجه به اهداف و کارکرد این دیپلماسی می‌تواند نگاه شفاف و ملموس‌تری نسبت به آن ارائه نماید. به‌طور کلی می‌توان اهداف دیپلماسی علمی را در سه سطح تقسیم نمود. سطح نخست کسب پرستیژ در میان جوامع و ملت‌هاست. اهمیت این امر به این دلیل است که کسب پرستیژ همواره به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت یک دولت مطرح بوده است. سطح دوم شامل نزدیکی میان ملت‌ها از طریق تبادلات آکادمیک و پژوهشی است زیرا ایجاد ارتباط در افزایش فهم متقابل میان دو جامعه نقش مؤثری دارد و این نزدیکی می‌تواند اثر وسیعی بر افکار عمومی یک ملت بگذارد. سطح سوم که خاص‌ترین و عمیق‌ترین سطح تأثیرگذاری دیپلماسی علمی است، تغییر باور یک جامعه است. در سطح سوم از دیپلماسی علمی، استفاده از علم و فناوری به این‌گونه است که ابتدا بحث و گفتگو در خصوص دیدگاهی مشخص میان اندیشمندان و متخصصان دو جامعه آغاز می‌شود و سپس به درون جامعه هدف منتقل می‌شود. این فرآیند موجب آن خواهد شد که جامعه و مردم کشور هدف، در آن موضوع خاص تغییر عقیده و باور دهد. به‌طور خلاصه می‌توان در یک تعریف مشترک و عام دیپلماسی علمی را این‌گونه تعریف نمود: «منظور از دیپلماسی علمی استفاده و بهره‌گیری از علم و فن‌آوری برای کمک به ساخت پل‌ها و افزایش روابط میان جوامع، کسب پرستیژ و تأثیر بر افکار ملت‌ها است.[2]» ذکر این نکته ضروری است که نباید دیپلماسی علمی را با دیپلماسی اقتصادی اشتباه گرفت. تلاش برای استفاده از فناوری و علم برای کسب درآمد و ثروت از راه فرصت سرمایه‌گذاری در کشورهای دیگر، در حیطه دیپلماسی اقتصادی محسوب می‌شود. منظور از دیپلماسی علمی استفاده و بهره‌گیری از علم و فن‌آوری برای کمک به ساخت پل‌ها و افزایش روابط میان جوامع، کسب پرستیژ و تأثیر بر افکار ملت‌ها است. 1- پیشرفت‌های علمی تل‌آویو مقدمه‌ای برای پویایی در دیپلماسی علمی رژیم صهیونیستی طی سال‌های اخیر در رشته‌های گوناگون پیشرفت‌های فراوانی داشته است. بر اساس آمار منتشر شده از سوی مرکز «یو. اس. نیوز» در سال 2016 سه دانشگاه وایزمن[3]، عبری اورشلیم[4] و تل‌آویو[5] جزو سه دانشگاه اول منطقه و بیست دانشگاه برتر آسیا قرار گرفته‌اند.[6] بررسی آمار مرکز «یو. اس. نیوز» نکات جالب دیگری را هم افشا می‌نماید و نشان می‌دهد تل‌آویو در برخی علوم و فناوری‌ها از جمله نوروساینس، روان‌شناسی، ژنتیک، هوا و فضا و ... پیشرفت‌های زیادی داشته است. به‌طور مثال دانشگاه‌های وایزمن، عبری اورشلیم و تل‌آویو به ترتیب در رتبه‌های چهارم، پنجم و هفتم آسیا در شاخه علم نوروساینس قرار دارند. این علم که از علوم میان‌رشته‌ای و جدید است، امروزه بسیار مورد توجه مراکز نظامی قدرت‌های بزرگ چون آمریکا قرار دارد. نوروساینس یکی از علوم راهبردی است که بر روی اعصاب و مغز تمرکز دارد و به دنبال ایجاد ارتباط میان‌ مغز و سخت‌افزارهاست. یکی از کاربردهای این علوم ضمن واکاوی داده‌های مغز یک انسان، تلاش برای ایجاد رابطه میان مغر یک شخص و ربات‌ها و سخت‌افزارهای ساخته شده به‌منظور هدایت از راه دور است. هم‌چنین قرار گرفتن دانشگاه‌های عبری اورشلیم و تل‌آویو در دو رتبه نخست آسیا در شاخه علوم انسانی و هنر از دیگر دستاوردهای علمی حائز اهمیت رژیم صهیونیستی طی سال‌های اخیر است. از دیگر علوم پیشرو در رژیم صهیونیستی علم راهبردی ژنتیک است که دانشگاه تل‌آویو در این حوزه در رتبه ششم آسیا قرار دارد. هم‌چنین سه دانشگاه عبری اورشلیم، تل‌آویو و وایزمن به ترتیب در رتبه‌های 2، 4 و 7 آسیا در حوزه علوم هوا و فضا قرار دارند که نشان دهنده سرمایه‌گذاری این رژیم در این حوزه است. ضمن آن‌که موسسه پژوهشی وایزمن بر اساس گزارش ارائه شده از سوی دانشگاه لایدن در سال گذشته، به‌عنوان دهمین موسسه پژوهشی جهان و تنها موسسه غیر آمریکایی در ده موسسه برتر انتخاب شده است. بررسی بالا نشان می‌دهد که رژیم صهیونیستی توانسته است تقریباً در علوم راهبردی و علومی که مورد توجه عموم جامعه است مانند بهداشت، روان‌شناسی، علوم انسانی و ژنتیک بسیار موفق عمل نماید و این اتفاق فرصت خوبی برای دیپلماسی علمی رژیم صهیونیستی ایجاد نموده است. 2- شیوه و ابزار بهره‌برداری از دیپلماسی علمی از سوی تل‌آویو اهدافی که به نظر می‌رسد رژیم صهیونیستی تاکنون از دیپلماسی عمومی دنبال کرده است را شامل مواردی چون کسب پرستیژ در میان نخبگان، نزدیکی و عادی‌سازی‌ روابط میان اعراب و رژیم صهیونیستی، انجام پروژه و تبادلات علمی میان فلسطینیان و رژیم صهیونیستی برای تقویت روحیه سازش طلبی فلسطینیان و تغییر باور یهودیان غیر صهیونیستی و غیر یهودیان ساکن کشورهای اروپایی نسبت به این رژیم و در پایان روکشی بر وجهه نظامی و جنگ‌طلبانه و دموکراتیک نشان‌ دادن این رژیم دانست. رژیم صهیونیستی برای رسیدن به اهدافی که نامبرده شد، از ابزار و مؤسسات گوناگونی بهره برده است که در ادامه به برخی از آنان اشاره خواهد شد. 1-2- سفر یهودیان جهان به رژیم صهیونیستی در قالب بازدیدهای علمی یکی از سیاست‌های جالب رژیم صهیونیستی برای معرفی خود به جهانیان و خصوصاً یهودیان ساکن در دیگر کشورها، برگزاری همایش‌های علمی-پژوهشی و تورهای بازدید علمی در سرزمین‌های اشغالی است. یکی از نهادهایی که این اقدامات را انجام می‌دهد موسسه تگلیت است. تگلیت یکی از بزرگ‌ترین مؤسسات مسافرتی آموزشی در جهان است. روزنامه صهیونیستی‌ هاآرتص در سال 2014 در مصاحبه با آلن هافمن، مدیرکل آژانس یهود افشا نمود که یک سوم هزینه‌های مسافرتی موسسه تگلیت را دولت تل‌آویو تأمین می‌کند. تگلیت تاکنون از 66 کشور جهان سفر علمی به سرزمین‌های اشغالی برنامه ریزی و اجرا نموده است. نکته حائز اهمیت این است که بنا به گزارش هاآرتص نزدیک به 80 درصد شرکت کنندگان برنامه‌های این موسسه، یهودیان کانادا و آمریکا بوده‌اند. این موسسه در طول سفر اقدام به برگزاری کلاس‌هایی چون انرژی‌های تجدید پذیر و اکوسیستم بیابانی، تروریسم، خاورمیانه و فضای بین‌الملل و ... می‌نماید.[7] رژیم صهیونیستی با استفاده از دیپلماسی علمی ضمن فراهم نمودن سفر نخبگان و علاقه‌مندان به علوم مختلف و فناوری‌های نوین به سرزمین‌های اشغالی، سعی می‌نمایند این رژیم را به‌عنوان یک حکومت دموکراتیک، صلح‌طلب و توسعه یافته به پژوهشگران عربی و غیر عرب معرفی نماید. موسسه مسافرتی آموزشی تگلیت، موسسه آمریکایی همکاری منطقه‌ای خاورمیانه و موسسه دانشگاهی همکاری دیپلماسی و منطقه‌ای از مطرح‌ترین ابزارهای تل‌آویو در دیپلماسی علمی است. 2-2- عادی‌سازی روابط با استفاده از مراکز پژوهشی فرآیند عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی و اعراب را می‌توان در قالب سه مرحله ساده‌سازی نمود. مرحله نخست، پذیرش و ایجاد روابط امنیتی و سیاسی پنهان، مرحله دوم پذیرش عادی‌سازی روابط در فضای نخبگانی و تبیین لزوم آن برای جامعه و مرحله سوم که مهم‌ترین بخش فرآیند عادی‌سازی است، حساسیت‌زدایی اجتماعی.[8] علنی کردن روابط مسئولین سیاسی و چهره های علمی اعراب با رژیم صهیونیستی سناریویی است که هرچند نشان‌دهنده‌ی عمق روابط میان هر دو است، اما توجه رسانه‌ای و واکنش‌های گوناگون حول آن و نیز تکرار و تداوم آن برای مخاطب جهان عرب، حساسیت‌زدایی را به همراه خواهد داشت. برای این امر رژیم صهیونیستی سعی دارد در قالب مؤسسات علمی، فرآیند حساسیت‌زدایی را پیش ببرد. 1-2-2- موسسه همکاری منطقه‌ای خاورمیانه (MERC) یکی از اقداماتی که برای حساسیت‌زدایی انجام شده است، برگزاری نشست‌های علمی، انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک میان یهودیان و اعراب است. رژیم صهیونیستی به دلیل حساسیت به وی و منفور بودن در منطقه، در دهه 90 میلادی روابط علمی با اعراب را در پوشش موسسه آمریکایی همکاری منطقه‌ای خاورمیانه (MIDDLE EAST REGIONAL COOPERATION) دنبال می‌کرد.[9] با گذشت زمان واسطه آمریکایی میان پژوهشگران عربی و یهودی حذف شد و رژیم صهیونیستی در قالب دیپلماسی علمی به‌منظور کاهش حساسیت‌های اجتماعی به ارائه بورس‌های تحصیلی، ایجاد آزمایشگاه، انجام پروژه‌هایی در موضوعات کشاورزی و سلامت پرداخت.[10] وبسایت دیپلماسی علمی (www.sciencediplomacy.org) متعلق به موسسه AAAS[11] طی یادداشتی در سال 2013 به بررسی اقدامات موسسه همکاری منطقه‌ای خاورمیانه در نزدیکی فلسطینیان و صهیونیست‌ها پرداخته است. این یادداشت با اشاره به تلاش‌های انجام شده معتقد است دیپلماسی علم فرصت خوبی برای نزدیکی دو طرف نزاع مسئله فلسطین ایجاد نموده است. در این یادداشت برخی اقدامات نام برده شده عبارت‌اند از: تعریف 37 پروژه فعال میان پژوهشگران فلسطینی و صهیونیستی در حوزه انرژی، تشکیل یک گروه تحقیقاتی در خصوص بیماری‌های پوستی (مانند EB) در کرانه باختری، پذیرش دانشجوی غیر صهیونیستی برای پژوهش در آزمایشگاه و دایر نمودن آزمایشگاه در کرانه باختری، برگزاری دوره‌های علمی در حوزه کشاوزی برای دانش آموزان فلسطینی در دانشگاه اورشلیم و...[12] 2-2-2- موسسه دانشگاهی همکاری دیپلماسی و منطقه‌ای (UIDRC) یکی دیگر از اقدامات رژیم صهیونیستی برای فراهم نمودن فرصت ارتباط علمی میان اعراب و یهودیان، تأسیس موسسه دانشگاهی همکاری دیپلماسی و منطقه‌ای است. این موسسه زیرمجموعه دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تل‌آویو است و نقش هماهنگ کننده میان دانشگاه‌ها را بازی می‌نماید. این موسسه پس از سال 2000 بسیار فعال عمل نموده است و اقدام به برگزاری نشست‌هایی با عنوان « پروژه‌های اسرائیلی - اردنی، تجارب گذشته و چشم‌اندازهای آینده» و «بحران در مناسبات اقتصادی فلسطینی - اسرائیل، تجربه گذشته و چشم‌انداز آینده» با حضور پژوهشگران کشورهای عربی کرده است. هم‌چنین این موسسه از سال 2003 هر سال با حضور صاحب‌نظران کشورهای عربی، همایشی سالانه برگزار می‌نماید.[13] جمع‌بندی پیشرفت علم و فناوری رژیم صهیونیستی طی سال‌های اخیر فرصتی را برای تل‌آویو ایجاد نمود تا برخی باورها و ذهنیت‌ فلسطینیان، مسلمانان همسایه رژیم و یهودیان خارج از سرزمین‌های اشغالی را در قالب تورهای علمی، انجام طرح‌های پژوهشی مشترک و برگزاری همایش‌های علمی مورد هدف دیپلماسی علمی خود قرار دهد. رژیم صهیونیستی ابزارهای گوناگونی برای تحقق دیپلماسی علمی خویش ایجاد نموده است. موسسه مسافرتی آموزشی تگلیت، موسسه آمریکایی همکاری منطقه‌ای خاورمیانه و موسسه دانشگاهی همکاری دیپلماسی و منطقه‌ای از مطرح‌ترین ابزارهای تل‌آویو در دیپلماسی علمی است.

[1] آهویی، مهدی. اهداف، اولویت‌ها و مخاطبان دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی. فصلنامه مطالعات راهبردی، سال شانزدهم، شماره اول، بهار 1392: ص 190 [2] فریبا علی کریمی «دیپلماسی علمی اسرائیل و بحران مشروعیت» فصلنامه مطالعات منطقه‌ای: آمریکا شناسی- اسرائیل شناسی، سال پانزدهم، شماره دوم، بهار 93، ص 72 [3] Weizmann Institute of Science [4] Hebrew University of Jerusalem [5] Tel Aviv University [6] برای مطالعه بیشتر ر.ک: http://www.usnews.com/education/best-global-universities/asia [7] محمد پاکدامن «چگونه اسرائیل نسل جدیدی از یهودیان افراطی را در جهان تربیت می‌کند؟» وب‌سایت پایگاه علم و دانش هادی، منتشر شده در تاریخ 15 تیر 95، قابل بازیابی در پیوند زیر: http://haadi.ir/News/438 [8] برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمد محسن فایضی، «حساسیت زدایی اجتماعی در عادی سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشورهای عربی »، اندیشکده راهبردی تبیین، اردیبهشت 95. [9] برای مطالعه بیشتر ر. ک: https://www.usaid.gov/where-we-work/middle-east/merc [10] «استفاده رژیم صهیونیستی از علم و فناوری برای عادی‌سازی روابط با دیگران» وب‌سایت دیپلماسی علم و فناوری، منتشر شده در تاریخ 3 آذر 92، قابل بازیابی در پیوند زیر: http://www.techdiplomacy.ir/archives/2367 [11] The American Association for the Advancement of Science is an international non-profit organization dedicated to advancing science for the benefit of all people. [12] برای مطالعه بیشتر ر. ک: http://www.sciencediplomacy.org/perspective/2013/middle-east-regional-cooperation-program [13] مجید صفا تاج «مؤسسه دانشگاهی همکاری دیپلماسی و منطقه‌ای» وب‌سایت دانشنامه صهیونیسم و اسرائیل، قابل بازیابی در پیوند زیر: http://goo.gl/zQ3gav