شکاف در اخوان‌المسلمین مصر
طیف جوان معتقد است که هیچ راهی برای ابقای اخوان‌المسلمین در مصر غیر از رویکردهای جدی‌تر و خشن‌تر وجود ندارد.
دیپلماسی ایرانی: بحران چنددستگی در جنبش اخوان المسلمین مصر به شکل قابل ملاحظه ای پس از سرنگونی دولت اخوانیِ محمد مرسی افزایش یافته است. این بحران، واکنش های مختلفی را در محافل سیاسی و رسانه ای در بر داشته و حتی برخی رسانه ها از آن به عنوان یک «شبه کودتا» در گروه اخوان المسلمین یاد کرده اند. این اختلاف به ویژه پس از آن اهمیت یافت که تلاش های بسیاری برای میانجیگری میان اخوانی ها با شکست مواجه شده است. بارزترین تلاش ها در این باره به طرح میانجیگرانه شیخ یوسف القرضاوی از رهبران معنوی شاخص و موثر بر جریان های مختلف اخوانی باز می گردد. پس از بازداشت محمد بدیع، رهبر اخوان المسلمین و دیگر رهبران بلندپایه این جنبش به ویژه اعضای دفتر ارشاد در آگوست 2013 این گروه با یک بحران جدی فقدان رهبری مواجه شد. در راستای حل این بحران، اخوانی ها انتخاباتی داخلی را در فوریه 2014 برگزار کردند تا اعضای یک «کمیته عالی اداری» را برای کمک به اعضای باقی مانده دفتر ارشاد انتخاب کنند که بتواند این جنبش را در فضای محدود و بسته مصرِ ژنرال سیسی راهبری کند. نتایج این انتخابات نوعی تحول در ساختار گروه اخوان المسلمین مصر به شمار می رفت. در
این انتخابات 65 درصد از رهبران سابق اخوان جای خود را به افراد جدیدی دادند که 90 درصد این کادر جدید را جوانان تشکیل می دهند.
زمینه های اختلاف
درست چند ماه پس از این انتخابات، اختلاف ها درباره صلاحیت های این کمیته بالا گرفت. محمود حسین از رهبران اخوان المسلمین در بیانیه ای اعلام کرد که محمود عزت جانشین رهبر زندانی اخوان، طبق اساسنامه این گروه اجرای وظایف وی را تا زمان آزادی از زندان بر عهده خواهد داشت.
بلافاصله پس از این بیانیه، «محمد منتصر»[1] سخنگوی جوان و جدید اخوان المسلمین به نمایندگی از «کمیته عالی اداری» بیانیه ای را در فیس بوک خود منتشر می کند و می گوید که اخوان، انتخاباتی را برگزار کرده و کمیته اداری منتخب، یک دبیرکل جدید به جای محمود حسین انتخاب کرده است. علاوه بر این دفتری اداری نیز برای اداره امور خارج از کشور انتخاب شده است. این دفتر در خارج از مصر 7 عضو دارد که از کشورهای دارای بیشترین تعداد اخوانی های پناهنده عمدتا شامل ترکیه ، قطر، مالزی و سودان تشکیل شده است و از آن پس مدیریت آن را «احمد عبدالرحمن» بر عهده خواهد داشت.
گروه بندی جدید در اخوان المسلمین
با بالا گرفتن بحران در درون جماعت اخوان، سئوالات بسیاری درباره ماهیت این اختلاف و گروه بندی جدید در این گروه ایجاد شد.
جریان اول: این جریان که به نوعی همان جریان سنتی و تاریخی اخوان المسلمین است تعدادی از اعضای قدیمی دفتر ارشاد را شامل می شود که «محمود عزت» جانشین رهبر اخوان و «محمود حسین» دبیرکل این جنبش در صدر آن قرار دارند. در محافل رسانه ای مصر از این جریان عموما به «جبهه شیوخ» و «قدیمی های» اخوان یاد می شود و حتی بسیاری سابقه تاریخی این جریان را به دوره «مصطفی مشهور» پنجمین رهبر اخوان المسلمین می رسانند.
این جریان معتقد است که ادامه مسیر درگیری با دولت مصر، مسیری «بیهوده» است که از هر لحاظ اخوانی ها در آن متضرر خواهند بود و تبعات سنگینی برای آینده این جنبش خواهد داشت. از این رو بهتر آن است که اخوان المسلمین با دولت تعامل مسالمت آمیز داشته باشد و البته دولت نیز بالاخره مجبور خواهد شد تا با این جماعت بر روی «میز مذاکره» بنشیند.
جریان دوم: این جریان که در ادبیات سیاسی مصر به جریان «جوانان» مشهور شده عمدتا از رحِم «کمیته عالی اداری» شکل گرفت که در فوریه 2014 و به ریاست محمد کمال از اعضای دفتر ارشاد تاسیس شد. این جریان به پیگیری رویکرد «انقلابی» برای سرنگونی نظام عبدالفتاح السیسی اصرار دارد. این رویکرد جدید بر پایه بیانیه ژوئیه 2015 بر خلاف رویه تاریخی اخوان المسلمین بر دو مؤلفه «جهاد» و «شهادت» به عنوان نقشه راه پیش روی اخوان تصریح دارد. در برخی شبکه های اجتماعی این جریان حتی شاهد فراخوان هایی برای حمله به نیروهای امنیتی مصر نیز بوده ایم.
این جریان به نوعی تلاش می کند رهبران قدیمی اخوان همانند محمود حسین را که پس از سرنگونی دولت مرسی، هدایت اخوان را از خارج مصر بر عهده داشته اند به حاشیه براند. جریان شیوخ معتقد است که رویکرد خشونت آمیز اخوان به نظام این مشروعیت را می دهد که با فراغ بال این جنبش را سرکوب کند.
با این حال توصیه ها و مواضع رهبران شیوخ هیچگاه مورد استقبال «جوانان» قرار نگرفت. همین مسئله نیز موجب شد تا دو طرف مواضعی جدی در قبال یکدیگر بگیرند. محمود حسین در بیانیه 15 مه 2015 بار دیگر خود را به عنوان دبیرکل ابقاء کرد که این امر با واکنش «جوانان» مواجه شد. این جریان با شعار «لن نعود إلی الوراء» (به عقب باز نخواهیم گشت) با این اقدام مخالفت کرد.
در دسامبر 2015 اختلافات میان دو جریان به شدت بالا گرفت. محمد منتصر سخنگوی این جنبش خواستار تظاهرات اخوانی ها در پنجمین سالگرد انقلاب مصر شد، مسئله ای که با مخالفت جدی «محمود عزت» مواجه شد. پس از این ماجرا اختلافات میان دو جریان آشکارا به بیشترین حد خود رسید و دو طرف مسیر خود را رسما از یکدیگر جدا کردند. دو گروه حتی دو پایگاه اینترنتی رسمی و جداگانه نیز برای اخوان المسلمین درنظر گرفتند. پایگاه قدیمی ikhwanonline.com به دست جوانان افتاد و پایگاه جدیدالتأسیس ikhwan.site نیز توسط شیوخ تاسیس شد که عموما بیانیه های این گروه را منتشر می کرد. جبهه شیوخ همچنین شبکه تلویزیونی «وطن» را جایگزین شبکه «مصر الآن» کرد که به دلیل مواضع تندروانه منتصر و یارانش توقیف شده بود.
دلایل نزاع بین دو جبهه اخوان المسلمین عموما به چگونگی تعامل رهبران گروه در قبال دولت نظامی مصر بازمی گردد. در این چارچوب، جبهه شیوخ اعلام کرد که به هیچ مسیری غیر از راه حل های «مسالمت آمیز» راضی نیست و تنها چنین رویکردی قادر خواهد بود سوابق تاریخی اخوان و یکپارچگی آن را حفظ و تضمین نماید.
این در حالی است که گروه جوان تر معتقد است که شرایط کشور اقتضا دارد که هیچ راهی برای ابقای اخوان المسلمین در صحنه بازی سیاسی مصر غیر از رویکردهای جدی تر و خشن تر وجود ندارد. این جریان معتقد است که چنین رویکردی مواضع اخوان را در هر گونه مذاکرات احتمالی آینده با حکومت در موضع دست بالاتری قرار خواهد داد.
واقعیت آن است که جریان جوانان یا آنگونه که بعضی آن را «نسل انقلابی» اخوان می دانند بیش از همه از متغیرهای سیاسی ده سال اخیر مصر بویژه پس از انقلاب ژوئیه 2011 متأثر بوده است. این نسل که بیش از همه بر ماهیت جنبش گونه و انقلابی اخوان تاکید دارد معتقد است که همین رویکرد عامل اصلی بقای این جنبش طی ده ها سال گذشته بوده است.
بر این اساس، این جریان در ادامه مسیر خود در فضای سیاسی مصر از دو ظرفیت عمده برخوردار است:
تسلط بر دفاتر اخوان المسلمین
طبق گزارش ها این جریان پس از سرنگونی دولت اخوانی و بازداشت بسیاری از رهبران بلندپایه این جماعت، توانست زمام بسیاری از دفاتر اخوان در بسیاری از مناطق مصر به ویژه در قاهره و اسکندریه را به دست بگیرد. دفاتری که به نوعی بازوان اخوان المسلمین در برهه حساس سیطره نظامیان بر کشور به حساب می آید.
این دفاتر از چنان نقش و جایگاهی برخوردارند که زمانی که تیم قدیمی اخوان، محمد منتصر را از سمتش برکنار و طلعت فهمی را به عنوان سخنگوی جدید انتخاب کردند این تصمیم با مخالفت دفاتر اخوان مواجه شد و آنها این اقدام را تلاش تیم محمود عزت برای سیطره بر اخوان المسلمین توصیف کردند.
پویایی و تحرک: بیشتر طرفداران این جریان از جوانان مصری هستند که این مسئله ظرفیت بسیار پویا و فعالی برای بسیج مردمی و تحرکات میدانی به حساب می آید. این واقعیت باعث شده است تا این جریان بتواند بر بسیاری از برنامه ها و فعالیت های این جنبش در این برهه زمانی حساس سیطره یابد. علاوه بر این، جریان مذکور این برتری را دارد که به واسطه حضور در مصر ارتباط مستقیمی با اعضای جنبش داشته باشد.
با این حال، اعضای «جریان جوانان» از حیث سابقه فعالیتشان وضعیت یکسانی ندارند و برخی اعضا از این حیث اولویت هایی نسبت به دیگران دارند:
نسل اول: نسلی از اعضای اخوان المسلمین هستند که طی سال های اخیر خود را به مراتب بالای رهبری این جماعت رسانده اند. از این نسل می توان به افرادی همچون «محمد وهدان»[2] و «محمد علیوة»[3] اشاره کرد که عموما به صورت مخفیانه و چراغ خاموش در حال فعالیت هستند.
نسل دوم: عمدتا جوانانی هستند که از اواخر سال 2014 توانستند با استفاده از فضای انقلابی ضددولتی مصر در ساختار اخوان المسلمین جایی برای خود دست و پا کنند. یک نمونه بارز از این افراد شخصیت موسوم به «محمد منتصر» است که علی رغم فعالیت مخفیانه و ناشناخته بودن هویتش به سخنگویی جنبش اخوان المسلمین رسیده است.
با این حال جبهه شیوخ نیز از ظرفیت هایی برخوردار است که توانسته است علی رغم تمام محدودیت ها و دور بودن از فضای داخلی مصر، همچنان خود را به عنوان بخش جدایی ناپذیر اخوان المسلمین تثبیت نماید.
مرجعیت تاریخی اخوان المسلمین
جریان شیوخ از این ظرفیت جدی برخوردار است که بسیاری از رهبران تاریخی و بزرگان اخوان المسلمین طی چند دهه گذشته را نمایندگی می کند. این جریان به عنوان نماینده تاریخی جنبش اخوان المسلمین شناخته می شود و همواره تعیین نظرگاه راهبردی اخوان را طی سالیان مدید بر عهده داشته است.
پشتوانه مالی و روابط خارجی
از آنجا که بسیاری از رهبران جریان شیوخ در خارج از مصر زندگی می کنند این جریان قابلیت آن را دارد تا همواره از یک پشتوانه مالی خارجی قابل توجهی برخوردار باشد. این جریان روابطی بسیار جدی با برخی کشورها و گروه ها دارد که همواره از اخوان المسلمین حمایت می کنند و از این رو از این برگ برنده برخوردار است که می تواند مشکلات مالی اخوان را به عنوان یکی از مهمترین نیازهای این جنبش در این برهه زمانی برآورده کند.
علاوه بر این، جریان خارج نشین اخوان المسلمین از حمایت رسانه ای و سیاسی گسترده برخی کشورها همانند ترکیه و قطر برخوردار است که همین مسئله باعث شده است که این جریان به عنوان نماینده رسمی اخوان در خارج از مصر شناخته شود. مسئله ای که بیش از هر چیز در شرایطی که اخوان المسلمین توسط برخی کشورها به عنوان یک گروه تروریستی شناخته شده، دارای اهمیت است.
به منظور حل بحران دو دستگی در اخوان المسلمین میانجیگری ها و طرح های زیادی ارائه شده است. با این حال، واقعیت آن است که در چنین شرایطی بازگشت به وضعیتی یکپارچه در اخوان المسلمین بسیار سخت به نظر می رسد. با وجود آنکه این دودستگی به نوعی نزاع دو نسل اخوان المسلمین به حساب می آید اما واقعیت آن است ک این شکاف تا حد زیادی از اختلافات جدی در اتخاذ اهداف و راهبردهای این جنبش حکایت دارد.
از سوی دیگر، این شکاف درونی، جدا شدن بخش قابل توجهی از اعضای این گروه را درپی داشته است. افرادی که علاوه بر سرکوب شدید این جنبش از سوی حاکمیت، با چنددستگی و نزاع رهبران آن نیز مواجه اند که فضایی از ناامیدی را در میان آنها ایجاد کرده است. ادامه این وضعیت، بسیاری از اعضای اخوان المسلمین را به دامن گروه های سلفی جهادی نزدیک به القاعده و داعش کشانده است که تلاش می کنند از شرایط حاکم بر مصر در جهت پیشبرد اهداف خود استفاده کنند.
[1] - احتمالا «محمد منتصر» یک نام مستعار است که به دلیل شرایط امنیتی مصر انتخاب شده است.
[2] - محمد وهدان در ژوئیه 2012 به عضویت دفتر ارشاد اخوان المسلمین درآمد.
[3]- محمد سعد علیوة که پس از حادثه کشتار میدان رابعة العدویة به صورت مخفیانه زندگی می کرد پس از بروز بحران داخلی اخوان المسلمین نام وی در رسانه ها مطرح و از 2012 به عضویت دفتر ارشاد درآمد.
دیدگاه تان را بنویسید