بد عهدی آمریکا چالش بزرگ اجرای برجام / دلاوران هسته‌ای، دلواپس شده‌اند! / آیا برجام منجر به شکست می‌شود؟

سرویس سیاسی فردا؛ حانیه سادات مومنی: بیش از 90 روز از زمان اعلام آغاز اجرای برجام در 27 دی ماه 1394 توسط نمایندگان ایران و 1+5 می گذرد که مسئولین اقتصادی و سیاسی دولت از عدم تحقق اهداف برجام با تعابیری مانند بی فایده بودن اقدامات طرف غربی، نقض برجام، عدم انجام اقدامات مقتضی و... سخن می گویند.

روز گذشته گزارش مفصل وزارت امور خارجه به مجلس درباره روند اجرایی برجام منتشر شد؛ اما مهم ترین قسمت آن گزارش، قسمت پایانی آن بود که به چالش های پیش روی برجام می پرداخت. دستگاه دیپلماسی در بند سوم از این چالش ها به بدعهدی آمریکایی‌ها اشاره می‌کند و از تهدید و ارعاب سایر کشورها از سوی آنها می‌نویسد و در پایان این بند می‌گوید؛ « چالش‌های ما با طرف آمریکایی و تا میزان کمتری با طرف اروپایی پس از اجرای برجام خاتمه نیافته است و وزارت خارجه با قوت و به صورت مستمر و حتی روزانه در سطوح مختلف در حال پیگیری و فشار به طرف مقابل برای اجرای صحیح تعهدات آنها می‌باشد.»

اوج اظهارات بی فایده بودن برجام مربوط به رئیس کل بانک مرکزی بود که در مصاحبه‌ای با تلویزیون بلومبرگ گفت: توافق هسته‌ای ایران و گروه 1+5 موسوم به برجام، تا کنون «تقریباً هیچ» دستاورد اقتصادی برای تهران در بر نداشته است. به نوشته پایگاه اینترنتی بلومبرگ، سیف گفته ایران سه ماه بعد از اجرای شدن برجام، توان دستیابی به 100 میلیارد دلار دارایی ضبط‌شده‌اش در خارج از کشور را ندارد.

این در حالی است که پیشتر نیز صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی و عضو تیم مذاکره کننده در گفتگو با یک روزنامه قطری چاپ لندن درباره مسائل مختلفی از جمله برنامه هسته ای ایران گفته بود: تأخیری در طرف مقابل هست که مسئولیتش هم با خودش است. هیچ مانع مشخصی وجود ندارد؛ اما منظورم اینجا، تاخیرشان در اجرای برخی نقاط به شکل کامل است. تا الان برخی بانک‌های بزرگ اروپایی تحریم‌هایش را به طور کامل پایان نداده است چرا که قبلاً تعهد داده که با ایران مراوده تجاری نداشته باشد. ما هنوز منتظر هستیم که وزارت خارجه ایران با اتحادیه اروپا تماس بگیرد و این بحران را حل کند.

عراقچی عضو ارشد تیم مذاکره کننده و مسئول ستاد اجرای برجام نیز در سخنان خود در برنامه گفتگوی ویژه خبری شبکه دو سیما (14 فروردین ماه 95) به بد عهدی و نقض برجام توسط آمریکایی ها اذعان کرد. وی، با تصریح به اینکه «تحریم موشکی از دید جمهوری اسلامی نقض برجام است» یا با این عبارت که «ما قانون روادید آمریکا را نقض برجام می‌دانیم و بر سر آن با آمریکایی‌ها دعوا داریم» و اینکه «کارشکنی‌ها و بدعهدی‌های طرف مقابل و آمریکایی‌ها نیز در عمل کار را سخت کرده است» به طور صریح نقض عهد آمریکایی ها در اجرای برجام را متذکر شد .

هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلح نظام نیز در دیدار با نخست وزیر ایالت نیدرزاکسن آلمان گفت: «برجام می‌توانست عقب ماندگی‌های روابط ایران و کشورهای پیشرفته را جبران کند، اما بدعهدی‌های بعضی از طرف‌های مذاکره، انجام تعهدات را با کندی مواجه کرده است.

همچنین جواد ظریف در کنفرانس خبری مشترک با فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در این رابطه گفت : مردم ایران باید نتیجه توافق هسته‌ای را هرچه سریع‌تر احساس کنند وگرنه مردم ایران سؤال خواهند کرد که؛ توافق چه‌میزان برای مردم ایران مفید بوده؟ ضرورت دارد طرف مقابل به‌ویژه آمریکا تعهداتش را نه بر روی کاغذ بلکه به‌صورت عملی انجام دهد

تاریخچه مذاکرات هسته ای

مذاکرات هسته ای از سال 2003 میلادی آغاز شد. هدف اولیه از این مذاکرات تثبیت حقوق هسته ای ایران براساس NPT بوده است. در دولت هشتم مجموعا 3 دور، در دولت نهم 3 دور، در دولت دهم 8 دور و در نهایت در دولت یازدهم 17 دور مذاکرات انجام شده است.

نقاط عطف مذاکرات را می توان مقاطع تغییر دولت ها یا تغییر مذاکره کننده ارشد دانست. در دور اول مذاکرات در دولت هشتم و با مدیریت حسن روحانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی با هدف اعتمادسازی و جلب موافقت غرب، برنامه غنی سازی در ایران برای یک دوره شش ماهه به صورت داوطلبانه تعلیق شد [1] . این تعلیق در نهایت با تمدیدهای بعدی به حدود دو و نیم سال افزایش یافت و در نهایت با اثبات بهانه جویی طرف غربی و عدم قصد آنها برای به رسمیت شناختن حقوق هسته ای کشور، تعلیق غنی سازی در مردادماه 1394 شکسته شد [2] . در این دوره (دولت هشتم) جلب موافقت و حمایت غرب برای تیم مذاکره کننده هسته ای به عنوان یک هدف اساسی مد نظر قرار داشت.

دور دوم مذاکرات در دولت نهم و از سال 1384 با مدیریت علی لاریجانی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی با هدف دستیابی به راه حل های عملیاتی و زمان بندی شده برای اعتمادسازی و در نهایت حفظ حقوق هسته ای کشور پیگیری شد. این دور از مذاکرات با توجه به بدعهدی طرف غربی در دوره قبل، با احتیاط بیشتری و بدون متوقف نمودن برنامه هسته ای کشور پیگیری شد [3] .

دور سوم مذاکرات از سال 1386 و با مدیریت سعید جلیلی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی پیگیری شد. هدف از این دور مذاکرات، تلاش برای تامین حقوق هسته ای کشور همگام با شتاب در پیشرفت برنامه هسته ای کشور بود. در این دوره شش ساله دو اتفاق به طور همزمان صورت گرفت: پیشرفت سریع صنعت هسته ای کشور و تشدید تحریم های شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران به بهانه برنامه هسته ای احتمالا نظامی. به رغم شدت تحریم ها در این سال ها، مقاومت ملت ایران و تیم مذاکره کننده (در عین پیگیری پیشرفت برنامه هسته ای) در آخرین دورهای مذاکره در بهار 1392 منجر به نمایان شدن آثار عقب نشینی در طرف غربی و پذیرفتن بخشی از حقوق هسته ای ایران شد [4] ، اما اهداف نهایی به جهت تغییر دولت و تیم مذاکره کننده محقق نگردید.

دور چهارم مذاکرات با آغاز به کار دولت یازدهم از سال 1392 و با مدیریت محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت یازدهم عضو اسبق تیم مذاکره کننده در زمان مدیریت حسن روحانی با رویکردی جدید آغاز شد. شعار مبنایی این دور جدید چرخش چرخ زندگی مردم بود [5] . همچنین این دور مذاکرات تا حد قابل توجهی با اتکاء به همکاری غرب (به خصوص آمریکا) آغاز شد [6] . هدف اصلی از مذاکرات هسته ای در این دوره، حل و فصل سریع پرونده هسته ای (ظرف سه تا شش ماه) اعلام شد [7] . به رغم اینکه این دور از مذاکرات طبق برنامه قبلی شش ماهه به پایان نرسید و نزدیک به دو سال به طول انجامید، سرعت اتفاقات بسیار بیشتر از دو دوره قبل بود. در کمتر از سه ماه اولین توافق نامه بین ایران و هفت عضو طرف دوم (پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان و نماینده اتحادیه اروپا) در سوم آذرماه 1392 موسوم به توافق ژنو حاصل شد. در این توافق نامه ضمن تعلیق تعداد محدودی از تحریم های اقتصادی، برنامه هسته ای کشور محدودیت های جدیدی را تجربه کرد [8] . همچنین در این توافق نامه مشخصات گام های بعدی مذاکرات تعیین گردید. اگرچه این توافق به جهت عدم توازن در گام نخست و لحاظ نکردن حقوق هسته ای ایران و نیز ارائه ندادن برنامه مطمئن برای رفع تحریم ها در گام نهایی مورد انتقادات شدیدی قرار گرفت، گام های بعدی- کمابیش براساس آنچه در توافق ژنو آمده بود- در لوزان سوئیس (فروردین ماه 1394) و وین (تیرماه 1394) برداشته شد. محصول مذاکرات لوزان در قالب یک بیانیه مطبوعاتی و نتیجه مذاکرات وین با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام [9] - JCPOA ) منتشر شد. اجرای این توافق نامه پس از بررسی در مجلس شورای اسلامی و شورای عالی امنیت ملی، با اجازه مشروط رهبری (منوط به لحاظ 9 بند اساسی) توسط دولت به سرعت آغاز شد و در نهایت با اجرای 11 مورد از 12 مورد تعهدات ایران، روز 27 دی ماه 1395 به عنوان روز آغاز اجرای برجام از سوی طرفین دعوا اعلام شد.

نگاهی به محتوای برجام

اگرچه توافق هسته‌ای اخیر ایران با 5+1 به سرکردگی آمریکا نزدیک به دو سال طول کشید، سیر موضوع و اتفاقات آن به غایت ناباورانه پیش رفت. در 23 تیرماه 1394 متنی مورد توافق طرفین قرار گرفت (موسوم به برجام) که هم اکنون براساس آنچه پیشتر گفته شد باعث دلواپسی برخی از موافقان آن و حتی برخی از دست اندرکاران آن در دولت شده است. شاید ذکر چند نکته در خصوص این متن که از همان ابتدا رسیدن روز « چه کنم چه کنم » تصویب کنندگان و مجریان آن را فریاد می زد خالی از فایده نباشد:

الف. در ارتباط با تعهدات هسته ای کشور: براساس این متن، ایران متعهد می شود بخش اساسی فعالیت های هسته ای خود را تعطیل و یا برای دوره ای طولانی (10 تا 25 سال) تعلیق نماید. برخی از مهم ترین تعهدات ایران عبارتند از: خودداری از بازفراوری سوخت (برای همیشه)، خودداری از ساخت راکتور آب سنگین (برای همیشه- به جز راکتور تغییر ماهیت یافته اراک)، خروج مواد غنی شده از کشور، تخریب راکتور آب سنگین اراک و پر کردن منفذهای مربوط به مجتمع های سوختی آن با سیمان، جمع آوری بیش از دو سوم از سانترینفیوژهای نصب شده در فردو و نطنز، خودداری از تولید سانترینفیوژ دست کم تا ده سال، تخریب زیرساخت های مربوط به سانتریفیوژهای جمع آوری شده، خودداری از غنی سازی با غنای بیش از 3.6 درصد، خودداری از نگهداری مواد غنی شده بیش از 300 کیلوگرم، خروج بخشی از آب سنگین تولید شده از کشور، عدم استفاده از روش های پیشرفته غنی سازی (از جمله روش های لیزری و ...)، اجرای پروتکل الحاقی و تصویب آن در مجلس، فراهم کردن امکان بازرسی های فراپروتکلی و موارد متعدد دیگر (متن ضمیمه یک برجام را بخوانید)؛

ب. در ازای اجرای تعهدات فوق، مقرر گردید طرف غربی بخش هایی از تحریم های وضع شده در سال های اخیر را لغو، بخشی هایی را تعلیق و بخش هایی را نیز به صورت موقت متوقف نماید و البته بخش های مهمی از تحریم ها نیز به جای خود برقرار خواهد ماند (براین اساس مقرر شد بخش هایی از تحریم های بانکی، نفتی، پتروشیمی، فلزات گران بها، بیمه، حمل و نقل و... لغو یا تعیلق یا به صورت موقت متوقف شود) (متن ضمیمه 2 برجام)؛

ج. در خصوص زمان بندی اجرای تعهدات (ضمیمه 5 برجام) مقرر شد پیش از هرگونه اقدام عملی توسط غرب- در خصوص رفع تحریم ها (لغو یا تعلیق یا توقف موقت)- ایران اقدام به انجام تمام تعهدات خود (منهای تصویب پروتکل الحاقی در مجلس و جمع آوری بخشی از زیرساخت های فردو) نماید تا پس از تایید آژانس بین المللی انرژی- مبنی بر اجرای تعهدات توسط ایران- روز اجرای برجام اعلام شده و غرب اقدامات عملی خود برای رفع تحریم ها را آغاز نماید؛

د. همچنین در ارتباط با زمان بندی رفع تحریم ها، چنین نگاشته شد که بخشی از اقدامات در روز اجرا (27 دی ماه 1394)، بخشی هشت سال پس از روز اعلام پذیرش برجام توسط طرفین (27 مهرماه 1402) و بخشی نیز ده سال پس از قطعنامه 2231 (یعنی در سال 1404) صورت گیرد (متن ضمیمه 5 برجام)؛

ه. در خصوص تحریم های آمریکا، نکته قابل توجه عدم تعهد دولت آمریکا به لغو تحریم های کنگره (ولو ده سال بعد از توافق) است. در این ارتباط براساس آنچه در متن برجام آمده، دولت آمریکا پس از هشت سال تنها تلاش خواهد کرد کنگره را مجاب نماید تا تحریم ها خود علیه ایران رو لغو نماید. همچنین در ارتباط با تحریم های ایالتی، تنها تعهدی که دولت آمریکا سپرده، تشویق ایالت ها به رفع تحریم ها و عدم اعلام تحریم جدید است (متن ضمیمه 2 برجام).

و. براساس متن برجام، در همه مراحل رفع تحریم ها (روز اجرا- 27 دی ماه 95- روز انتقال- 1402- و روز خاتمه قطعنامه 1404) اقدام طرف غربی منوط به گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی خواهد بود (در مرحله اول گزارش تایید اجرای تعهدات توسط ایران و در دو مرحله بعد عدم گزارش رد) (ضمیمه 5 برجام)؛

از اجرای تعهدات ایران تا نقض برجام توسط غرب

اجرای برجام از 27 مهرماه 1394 با اقدامات عملی دولت آغاز شد. این اقدامات (شامل 11 بند از کل 12 بند) تا دی ماه به پایان رسید و در تاریخ 27 دی ماه 1394 به تایید آژانس رسید. از این تاریخ زمان اجرای عملی تعهدات طرف غربی که مقرر شده بود پیشتر و از 27 مهرماه اقدامات کاغذی مقتضی برای تحقق رفع تحریم های در نظر گرفته برای این مقطع زمانی را انجام داده باشد، آغاز شد. براساس آنچه در متن برجام در خصوص زمان بندی رفع تحریم ها درج شده بود (ضمیمه 5 برجام) از این تاریخ می بایست بخشی از دارایی های بلوکه شده کشور آزاد می شد، سوئیفت متصل می شد و امکان گشایش ال سی و امکان انجام مبادلات مالی بین المللی فراهم می گردید، خدمات بیمه ای و مالی از طرف کشورها و شرکت های اروپایی ارائه می گردید ... به همراه برخی اقدامات دیگر.

اما آنچه در عمل طی 90 روز پس از اعلام روز اجرای برجام اتفاق افتاد، فارغ از گفته های منتقدان (در ارتباط با عدم برقراری ارتباط با بانک های خارجی، درج تحریم های جدید توسط آمریکا از جمله تحریم ویزا و تحریم های مالی، قرار گرفتن افراد و شرکت های داخلی و خارجی در لیست تحریم ها، عدم بازگشت منابعی که می بایست آزاد می شد و ...) باعث اظهارنظرهایی از سوی مقامات سیاسی و اقتصادی کشور شد که نشان از گلایه شدید آنها از طرف غربی و آمریکا دارد.

اما در ارتباط با آنچه بدعهدی آمریکا و غرب (یا نقض برجام) نامیده می شود، با مراجعه به متن برجام چند نکته اساسی وجود دارد:

اول) عدم التزام غرب (به خصوص آمریکا) به تعهدات خود در برجام، از یک جهت ناشی از لحاظ نشدن ضمانت اجرایی کافی در متن برجام است. آنچه در پاراگراف های 36 و 37 از متن اصلی برجام در ارتباط با رفع اختلافات درج شده است، مکانیسمی را برای طرح دعوا مطرح می کند که نتیجه مراجعه به آن برای ایران در هر صورت شکست است، چرا که هر تصمیمی در این مکانیسم با پنج رای از هشت رای لازم الاجرا خواهد بود (این بدان معناست که آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان و اتحادیه اروپا که هم پیمان هستند، به اتفاق می توانند تمام اعتراضات ایران را رد کنند. همچنین در خصوص قطعنامه 2231 اعتراض ایران منجر به لغو قطعنامه و بازگشت شش قطعنامه پیشین خواهد بود). اگرچه مذاکرات کنندگان ایرانی ضعف نظام شکایت و رفع اختلاف در برجام (به ضرر ایران) را قبول دارند، اما ادعا می کنند با وجود همه تلاش ها، نتوانستند نظام قوی تری را برای تضمین عدم نقض عهد غرب در برجام جاگذاری نمایند. اما به اعتقاد عموم کارشناسان منتقد برجام، در صورتیکه انجام مراحل تعهدات ایران و غرب گام به گام تعریف می شد (به این معنا که در ازای انجام هریک تعهد توسط ایران، غرب تحریمی را رفع می نمود)، امکان ایجاد نوعی ضمانت درونی در اجرای تعهدات فراهم می شد، چرا که با لحاظ بدعهدی توسط طرف غربی، ایران می توانست انجام سایر تعهدات را به حالت تعلیق درآورد تا غرب نسبت به تکمیل اقدام قبلی خود اقدام نماید. این در حالی است که براساس آنچه پیشتر در خصوص متن برجام گفته شد، براساس این متن می بایست ایران عمده تعهدات خود را (بیش از 95 درصد) انجام می داد تا پس از تایید آژانس، گام های غربی آغاز شود. به همین سبب غرب با ملاحظه تحقق تمام گام ها توسط ایران، فشاری برای اجرای تعهدات خود نمی بیند؛

دوم) تحریم های وضع شده جدید توسط آمریکا که بخشی در حال بررسی در کنگره، بخشی مصوب کنگره و بخشی نیز توسط رئیس جمهور آمریکا جهت اجرا ابلاغ شده اند؛ در شرایطی صورت می گیرد که در متن برجام تعهدی از این کشور برای عدم تصویب تحریم های جدید (یا عدم بازگشت تحریم ها از سوی این کشور) اخذ نشده است. این ضعف متن باعث شد پیش از تصویب برجام در کنگره آمریکا، جان کری به سناتورهای آمریکایی اطمینان دهد که آنها می توانند تحریم های رفع شده را با عناوین غیر هسته ای بازگردانند؛ موضوعی که هم اکنون در دستور کار جدی کنگره آمریکا قرار دارد؛

سوم) درج عنوان « داوطلبانه » بودن تعهدات در سرآغاز ضمیمه اول برجام موجب شده است مقامات آمریکایی (از جمله وزیر انرژی آمریکا و نامزدهای ریاست جمهوری آتی این کشور) به جرات در خصوص امکان عدم رعایت تعهدات توسط دولت بعدی آمریکا (و حتی قصد دولت بعد برای پاره کردن برجام) به راحتی سخن بگویند. این در حالی است که درج عنوان داوطلبانه در کنار التزام ایران به انجام همه تعهدات خود (بیش از 95 درصد) پیش از اثبات التزام غرب به تعهدات خود (که هم اکنون مخدوش شده است) باعث باز گذاردن دست طرف غربی برای نقض عهد و حتی پاره کردن آن شده است.

نتیجه آن شده است که با وجود اینکه ایران به همه تعهدات درج شده ملتزم بوده است، غرب به انحاء رسمی (عدم لغو تحریم ها یا تصویب تحریم های جدید) و غیر رسمی (تهدید بانک ها و فعالان اقتصادی غربی در خصوص همکاری با ایران) برجام را نقض نماید و از تبعات آن هراسی نداشته باشد ...

آنچه رهبری معظم (مدظله العالی) با طرح شروط نه گانه اجرای برجام ابلاغ نمودند، در واقع آخرین تدبیر برای اصلاح برجام یا اجرای آن به نحوی بود که امکان نقض عهد غرب را سلب نماید که متاسفانه این تدبیر معظم له نیز همانند بسیاری از خطوط قرمز قبلی اعلامی ایشان از سوی تیم مذاکره و اجراکننده برجام نقض شد تا وضعیت کنونی حاصل شود، وضعیتی که همانگونه که پیشتر نیز پیش بینی می شد، باعث دلواپسی دلاوران برجام شد.