«تلگرام»، اشتغالزا یا اشتغالزدا؟ +نمودار
طی یکی دو سال اخیر بارها از زبان برخی مسئولان شنیده‌ایم که تلگرام اشتغالزایی کرده است، در این گزارش ابعاد پنهان این ادعا را واکاوی کرده‌ایم تا مشخص شود؛ تلگرام بیشتر اشتغالزایی کرده یا اشتغالزدایی؟
خبرگزاری تسنیم: امروزه اشتغالزایی به یکی از دغدغه‌های اصلی مردم و مسئولین نظام تبدیل شده است. بعد از سال ۹۶ که اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال نام گرفت، امسال نیز حمایت از کالای ایرانی نامیده شد. اما چرا کالای ایرانی؟ در شرایطی که بیکاری یکی از مهمترین مشکلات کشور است نمی‌توان از کوچکترین فرصت‌ها برای ایجاد اشتغال صرف‌نظر کرد. در یک نگاه سطحی، واردات کالا نیز باعث ایجاد شغل‌هایی خواهد شد که تولید داخلی به آن صدمه می‌زند! واردات باعث ایجاد مشاغلی در زمینه بازرگانی، گمرکات، حمل و نقل، فروش کلی و خرده فروشی می‌شود. پس چرا شعال سال حمایت از کالای ایرانی قرار داده شده است. دلیل این موضوع واضح است. تعداد مشاغلی که با تولید کالا در داخل کشور ایجاد می‌شود به مراتب بیشتر از مشاغلی است که با واردات کالا ایجاد شده است. علاوه بر مشاغلی که تولید کالا در داخل کشور مستقیما ایجاد می‌کند، مشاغلی غیرمستقیمی هستند که در اثر نیاز یک واحد تولیدی به سایر واحد‌ها ایجاد شده و در کل کشور گسترش می‌یابند. تولید و استفاده از کالای ایرانی می‌تواند، تمامی حلقه‌های ایجاد اشتغال در کشور را فعال کند و این به معنی استفاده حداکثری از فرصت
تولید یک کالا است. در حقیقت واردات با از بین بردن فرصت‌های ایجاد شده در اثر تولید کالا، اشتغالزدایی بیشتری از اشتغالزایی آن دارد. در مورد پیام‌رسان‌ها نیز این موضوع صادق است. گسترش استفاده از پیام‌رسان تلگرام در کشور نشان داد پیام‌رسان‌ها می‌توانند بستری برای شکل‌گیری و گسترش فعالیت برخی کسب و کار‌ها و ایجاد اشتغال باشند. اما آیا در حال حاضر حداکثر استفاده از این فرصت صورت گرفته است یا می‌توان با استفاده از پیام‌رسان داخلی، مشاغل بیشتری ایجاد کرد؟ سوال دیگر این است که در صورت استفاده از پیام‌رسان بومی، آیا مشاغلی که تاکنون ایجاد شده‌اند از بین خواهد رفت؟ در این گزارش سعی شده با بررسی جوانب موضوع، زمینه برای تصمیم‌گیری بهتر مردم و مسئولان در این زمینه فراهم شود. برای روشن شدن بحث، ابتدا به مشاغلی که تلگرام ایجاد کرده اشاره خواهد شد؛ سپس فرصت‌های شغلی که تلگرام مانع ایجاد آنها شده بررسی شده است. اشتغالزایی تگرام مشاغلی که در مورد ایجاد یا از بین رفتن آنها بحث می‌شود چه مشاغلی هستند؟ در یک دسته‌بندی کلی می‌توان مشاغل ناشی توسعه استفاده از پیام‌رسان را به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم
کرد. مشاغل مستقیم آن دسته از مشاغلی است که مستقیما در گروه‌های فنی و کسب و کار مرتبط با راه‌اندازی و نگهداری پیام‌رسان ایجاد می‌شود. با توجه به اینکه تیم تولیدکننده تلگرام در خارج از کشور قرار دارد شغل مستقیمی در کشور ایجاد نکرده است و مشاغلی که از آنها یاد می‌شود در دسته غیر مستقیم جا می‌گیرند. مشاغل غیرمستقیم مشاغلی هستند که راه‌اندازی پیام‌رسان به طور غیرمستقیم باعث ایجاد و گسترش آنها می‌شود. در مورد مشاغل غیرمستقیم، اظهارنظر‌های مختلفی وجود دارد که ضمن بررسی آنها، دسته‌بندی از نوع و تخمین تعداد این مشاغل ارائه خواهد شد. از اظهارنظر‌های مرتبط با این موضوع می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد: افشین کلاهی، نایب رئیس کمیسیون کسب و کار‌های نوین اتاق ایران، کسب و کار‌های شکل گرفته در تلگرام را به دو دسته فروشگاه‌هایی که تماما مجازی هستند و فروشگاه‌هایی که برای تبلیغ از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند تقسیم کرده و گفته است: بین ۱۰ تا ۱۵ هزار کسب و کار در دسته اول قرار دارند. رمضان علی صادق‌زاده، رئیس سازمان توسعه تجارت الکترونیکی با اشاره به وجود بیش از ۶۰۰ هزار کانال فارسی در تلگرام، عمده این کانال‌ها را
رسانه‌های کسب و کار‌های موجود یا ویترینی برای تبلیغات محصولات و خدمات یا راهی برای جذب مخاطب و دریافت تبلیغات معرفی کرده است. همچنین سولماز صادق‌نیا، رئیس انجمن صنفی کسب و کار‌های اینترنتی نیز معتقد است که تعداد قابل توجهی از مشاغل خانوادگی یا مشاغل کوچک، محصولات و خدمات خود را در تلگرام ارائه می‌کنند و یا از طریق ارائه تبلیغات کسب و درآمد می‌کنند. وی یک هفته پس از فیلتر شدن تلگرام در دی ماه سال ۹۶ ادعا کرد با فیلترینگ ناگهانی کانال‌های تلگرامی و صفحه‌های اینستاگرام علاوه بر صاحبان کانال‌ها و صفحات، برخی شرکت‌های خدماتی دانش‌بنیان نرم‌افزار‌ها و ربات‌ها همگی دچار مشکل شده و حدود نیم میلیون شغل و فرصت شغلی با این اقدام به خطر افتاده است. با استفاده از این اظهارنظر‌ها و بررسی دقیق‌تر موضوع، می‌توان گفت که این دسته از مشاغل به دو گروه زمینه‌ای و حاشیه‌ای تقسیم می‌شوند. مشاغل زمینه‌ای مشاغلی هستند که درآمدزایی آنها در زمینه و بستر پیام‌رسان ایجاد شده است مانند راه‌اندازی و مدیریت کانال‌ها، خرید و فروش کالا و ارائه خدماتی مانند تایپ و ویراستاری، مشاغل حاشیه‌ای مشاغلی هستند که در حاشیه صنعت و به دلیل نیاز‌های
آن به دیگر صنایع بالادستی و پایین‌دستی به وجود می‌آیند مانند خرید و فروش گوشی هوشمند و اینترنت. مشاغل زمینه‌ای تلگرام دو فرصت شغلی زمینه‌ای که با وجود تلگرام ایجاد شده‌اند عبارتند از: *راه‌اندازی و مدیریت کانال: این کسب و کار‌ها از طریق راه‌اندازی کانال با موضوعات مختلف به جذب مخاطب و بالا بردن تعداد کاربران خود پرداخته و سپس از طریق دریافت آگهی به کسب درآمد می‌پردازند. این کانال‌ها همچنین ممکن است به منظور ارتقای برند و یا اطلاع‌رسانی از یک فعالیت دیگر باشند و وارد موضوع تبلیغات نشود. در مورد تعداد این مشاغل در دی ماه سال ۹۶ کانال‌های عمومی بالای صد هزار عضو که بیش از ۸۰ درصد مخاطبان را شامل می‌شوند بررسی و تعداد مشاغل در این زمینه حدود ده هزار نفر تخمین زده شده است. این تخمین با گروه‌بندی این کانال‌ها و تخمین تعداد شغل در هر گروه انجام شده است.
عرصه محصولات برای فروش: کسب و کار‌هایی که از طریق تلگرام محصولات خود را برای فروش عرضه می‌کنند به دو صورت فعالیت دارند: یا در فضای فیزیکی نیز مکانی برای عرضه محصولات خود دارند و یا صرفا در تلگرام به فروش محصول مشغول‌اند. فروشگاه‌های بزرگ معمولا به صورت اول و کسب‌های خانگی به صورت دوم فعالیت می‌کنند. در دی ماه سال ۹۶ و با پرسش از فعالان بزرگ کسب و کار‌های این دسته تعداد افراد شاغل در این بخش در کانال‌های بالای هزار عضو، حدود ۲۲ هزار نفر تخمین زده شده است.
عمده کسب و کار‌های ایجاد شده در تلگرام ذیل دو مورد ذکر شده قرار دارند، اما افراد کمی نیز در کسب و کار‌های دیگری از قبیل: طراحی و برنامه‌نویسی ربات، طراحی استیکر و ساخت نسخه کلانت، مشغول به کسب درآمدند که تخمین این فرصت‌های شغلی نیز زیر هزار نفر است. مشاغل حاشیه‌ای تلگرام همانطور که گفته شد، مشاغل حاشیه‌ای مشاغلی هستند که در حاشیه صنعت و به دلیل نیاز‌های آن به دیگر صنایع بالادستی و پایین‌دستی بوجود می‌ایند. این مشاغل با گسترش استفاده از پیام‌رسان‌ها و فارغ از بومی یا غیربومی آنها رونق می‌گیرند. به عنوان مثال اگر با گسترش استفاده از پیام‌رسان، فروش گوشی هوشمند و اینترنت پرسرعت افزایش یابد، باعث افزایش اشتغال در این کسب و کار‌ها خواهد شد؛ لذا نمی‌توان از این مشاغل به عنوان مشاغلی که تلگرام ایجاد کرده نام برد. تخمینی از تعداد این مشاغل وجود ندارد، اما نیازی هم به آن نیست، زیرا با حذف تلگرام مشکلی برای آنها ایجاد نمی‌شود. در این زمینه در قسمت‌های بعد، توضیحات بیشتری ارائه می‌شود. این مشاغل را می‌توان در چند دسته قرار داد: * خدمات محتوایی: مانند تولید کلیپ، انیمیشن، عکس، فیلم * خدمات
ارتباطی: مانند فروش اینترنت پرسرعت و دستگاه‌های مرتبط با آن * خدمات کاربردی: مانند اتصال پیام‌رسان‌ها به بازی و فروشگاه‌ها * خدمات توانمندساز: مانند میزبانی و خدمات مرتبط با آن * خدمات رابط کاربری: مانند فروش گوشی‌های هوشمند برای استفاده از پیام‌رسان‌ها
اشتغالزدایی تلگرام استفاده از پیام‌رسان خارجی نیز همانند واردات کالای خارجی و حتی بیشتر از آن، باعث از بین رفتن فرصت‌های شغلی زیادی می‌شود. در ادامه سه دسته از مشاغلی که استفاده از تلگرام، مانع از ایجاد و گسترش آنها شده است ذکر خواهد شد. ۱-فرصت‌های از دست رفته در مشاغل مستقیم مشاغلی وجود دارد که حضور یک پیام‌رسان خارجی غالب در کشور، مانع از ایجاد یا توسعه آنها می‌شود. معمولا اشتغالزایی در صنعت اپلیکشین در سه دسته شغل‌های اصلی، شغل‌های غیرمستقیم، و شغل‌های سرریز، تقسیم‌بندی می‌شود. دسته اول کسانی هستند که به طور مستقیم برنامه‌نویسی و طراحی نرم‌افزار را انجام می‌دهند. دسته دوم ارتباطی به آی تی ندارد و شامل مواردی مانند فروش، بازاریابی، مدیریت مالی، منابع انسانی یا بخش‌های اداری کسب و کار است. این افراد در کنار برنامه‌نویسان شرکت‌های نرم‌افزاری را می‌گردانند دسته سوم کسانی هستند که با شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزار همکاری دارند این مجموعه‌ها از ارائه‌دهندگان خدمات سخت‌افزاری، اینترنت، تجهیزات شبکه و ... گرفته تا مجموعه‌هایی مانند رستوران‌ها و هتل‌ها و ... که با شرکت‌های نرم‌افزاری همکاری
داشته و خدمات خود را بر بستر آنها ارائه می‌دهند، تشکیل می‌شوند. در این متن دو دسته اول مشاغل مستقیم و دسته سوم مشاغل حاشیه‌ای نامیده شده است؛ لذا منظور از اشتغال مستقیم تمام شغل‌های موجود در گروه‌های توسعه‌دهنده پیام‌رسان است. متخصصان فناوری و اطلاعات و برنامه‌نویسان، متخصصان امنیت شبکه و همه کسانی که در قسمت پشتیبانی، بازارایابی، فروش منابع انسانی، مالی و خدمات یک گروه توسعه دهنده فعالیت دارند، شاغلان مستقیم محسوب می‌شوند. اشتغال ایجاد شده در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی فیسبوک ۲۵۱۰۵ نفر (سال ۲۰۱۷) توییتر ۳۳۷۲ نفر (سال ۲۰۱۷) و وی چت حودود ۲۰۰۰ نفر (سال ۲۰۱۷) بوده است. این گونه مشاغل تنها در صورت راه‌اندای پیام‌رسان‌های داخلی ایجاد می‌شوند و در صورت استفاده صرف از پیام‌رسان‌های خارجی به وجود نمی‌آیند. شاید در نگاه اول، تعداد شغل‌های ایجاد شده در این بخش خیلی عدد بزرگی نباشد، اما زیرساخت اشتغال کشور را در حوزه فضای مجازی و نیز شغل‌هایی که بر بستر آن سوار می‌شود ایجاد می‌کند این شغل‌ها اغلب دانش‌بنیان بوده و پایه توسعه کسب و کار‌های آتی مرتبط با فضای مجازی را تشکیل می‌دهد. همچنین در صورتی که این بخش در
داخل ایجاد گردد می‌تواند با تعامل با بخش‌های دیگر یک اکوسیستم جامع را در حوزه نیاز‌های فضای مجازی ایجاد کند به عنوان مثال تولیدکننده پلتفرم شبکه اجتماعی می‌تواند، خودش سرویس‌های مبتنی بر مکان در فضای مجازی را ارائه کند. یا با یک شرکت دیگر داخلی، ارتباط ایجاد کرده و سرویس‌های هم‌افزار ارائه نمایند مانند تلفیق پیام‌رسان با یک تاکسی اینترنتی.
علاوه بر این، از ملزومات توسعه اقتصادی فضای مجازی در کشور وجود پایه‌های فنی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و ... آن است. به طور مثال سرویس موفق آپارات را گروهی ایجاد کرد که تجربه ایجاد سرویس کلوب را در اختیار داشت. یا سرویس دیوار ار گروهی ایجاد کرد که تجربه استفاده از کافه بازار را در کارنامه داشت. از مهمترین دلایل اشتغالزایی مستقیم پیام‌رسان بومی، ایجاد توان این اشتغالزایی در آینده است. اگر قرار است در آینده بر فناوری‌ها و خدمات مبتنی بر بلا‌چین مسلط شویم، ناگزیر از تربیت نیروی انسانی و تولید دانش مرتبط با آن هستیم. پیام‌رسان بومی می‌تواند توان مدیریت کسب و کار در اقتصاد ایران و حتی اقتصاد جهانی، توانمندی فنی، توان حفاظت و تامین امنیت و بسیاری از نیاز‌های آتی اقتصاد فضای مجازی را در فعالان این حوزه ایجاد کند که خود مسیر ایجاد کسب و کار‌های مستقیم و غیرمستقیم است. ۲-فرصت‌های از دست رفته در مشاغل زمینه‌ای همانطور که بیان شده، مشاغل زمینه‌ای مشاغلی هستند که درآمدزایی آنها در زمینه و بستر پیام‌رسان ایجاد شده است. در نگاه اول تلگرام مشاغلی در این زمینه ایجاد کرده، اما نگاهی عمیق‌تر نشان می‌دهد به علت معایب آن
از بسیاری از ظرفیت‌های یک پیام‌رسان برای ایجاد اشتغال استفاده نشده است. سه دسته از این معایب در ادامه بررسی می‌شود. عدم امکان ارتباط با سیستم بانکی یک پیام‌رسان خارجی که در ایران دفتری ندارد نمی‌تواند مورد اعتماد سیستم بانکی کشور باشد؛ لذا کسب و کار‌هایی که از این پیام‌رسان استفاده می‌کنند نمی‌توانند از خدمات سیستم بانکی کشور در این پیام‌رسان‌ها استفاده کنند. پیام‌رسان‌های بومی می‌توانند این خدمات را راه‌اندازی کرده و تسهیلاتی را فراهم آورند تا صاحبان مشاغل زمینه‌ای از آن بهره‌مند شوند. این موضوع باعث تسهیل استفاده از پیام‌رسان برای خرید و فروش شده و مشاغل زمینه‌ای را افزایش خواهد داد. به طور کلی راه‌اندازی یک فروشگاه اینترنتی بدون وجود شرایط نقل و انتقال دقیق پول، بسیار مشکل است. ناپایداری و ریسک بالای سرمایه‌گذاری همیشه احتمال مسدود شدن موقت یا دائم پیام‌رسان خارجی به علت مسائل مختلف فرهنگی، سیاسی و امنیتی وجود دارد و این موضوع ریسک سرمایه‌گذاری برای استفاده از آن را زیاد می‌کند، اما در مورد نمونه‌ها و تجارب داخلی این طور نیست و تعاملات دوسویه پیام‌رسان با دولت قابل تعریف است. همچنین امکان عدم ارائه
سرویس از سوی پیام‌رسان‌های خارجی نیز وجود دارد. با توجه به تحریم‌های ضد ایرانی ممکن است این شرکت‌ها نیز مانند بسیاری از شرکت‌های دیگر از ارائه خدمات به کاربران ایرانی خودداری کنند. در سال ۲۰۱۲ که تحریم‌های جدیدی علیه ایران آغاز شد، بسیاری از سایت‌های اینترنتی از جمله گوگل، ایران را در فهرست کشور‌های تحریمی خود قرار دادند. گوگل در آن زمان درب ارائه برخی سرویس‌های خود را به روی کاربران ایرانی بست و کاربران نمی‌توانستند از خدمات این شرکت اینترنتی استفاده کنند. احتمال اقدام مشابه توسط پیام‌رسان‌های خارجی، ریسک سرمایه‌گذاری در این پیام‌رسان‌ها را بالا می‌برد. عدم امکان پیگیری حقوقی تخلفات پیام‌رسان‌های خارجی هیچ‌گونه تعهدی در قبال کلاه‌برداری‌هایی که در آنها انجام می‌شود ندارند. اگر کالایی که در این پیام‌رسان‌ها تبلیغ شده به دست مشتری نرسد، راهی برای پیگیری موضوع وجود ندارد، اما پیام‌رسان‌های داخلی می‌توانند اماکن پیگیری سفارش‌ها را فراهم آورند. این موضوع با افزایش امنیت، استفاده از پیام‌رسان‌ها برای تجارب را افزایش داده و باعث افزایش اشتغال خواهد شد. ۳-فرصت‌های از دست رفته در مشاغل حاشیه‌ای همانطور که گفته
شد مشاغل حاشیه‌ای مشاغلی هستند که به واسطه راه‌اندازی پیام‌رسان و نیاز‌های آن، فعال می‌شوند. این مشاغل در صورت استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی نیز ایجاد می‌شوند، اما در صورت استفاده از پیام‌رسان‌هاای داخلی بر تعداد آنها افزوده خواهد شد. به عنوان مثال، در صورت استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی یا داخلی نیاز به خدمات محتوایی (مانند تولید کلیپ، انیمیشن، عکس، فیلم) خدمات ارتباطی (مانند فروش اینترنت پرسرعت و دستگاه‌های مرتبط با آن) و خدمات رابط کاربری (مانند فروش گوشی‌های هوشمند برای استفاده از پیام‌رسان‌ها) وجود خواهد داشت، اما برخی خدمات مانند میزبانی و خدمات مرتبط با آن مانند تهیه‌کنندگان سرور و انبارش داده، خدمات امنیت شبکه و خدمات پرداخت مانند بخش‌های بانکی متصل به این پیام‌رسان‌ها مختص به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی خواهد بود. در صورتی که از پیام‌رسان خارجی استفاده کنیم قسمت اعظم این خدمات (هزینه سرور و پهنای باند و ...) به خارج از کشور منتقل شده و صرف اشتغالزایی برای بیگانگان می‌شود. همچنین پیام‌رسان خارجی که در کشور شعبه ندارد نمی‌تواند وارد تعامل با بخش خصوصی و دولتی ایران و عقد قرارداد با آنها
شود. این در حالی است که شرکت‌های پیام‌رسان بومی می‌توانند با یان بخش‌ها ارتباط برقرار کرده و خدمات مختلف دیگر در فضای مجازی را به خود پیوند بزنند. این موضوع باعث ایجاد فرصت‌های شغلی جدید می‌شود به عنوان مثال خدماتی مانند رزرو هتل، خرید از فروشگاه‌های مجازی، خدمات دولت الکترونیک، خرید بلیط سینما، راه‌آهن و هواپیما و بسیاری از خدماتی که در تعامل با بخش خصوصی شکل می‌گیرند می‌تواند در بستر پیام‌رسان داخلی ارائه شود.
دیدگاه تان را بنویسید