نگاهی به «اقتصاد مقاومتی» در دوره‌ی قاجار

پایگاه برهان: نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه‌های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به‌مثابه‌ی تجربه‌ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبین ایجاد کند.

۱. اقتصاد از ارکان اصلیِ حیات انسانی است. پویایی اقتصاد، قوام اجتماعی و در ادامه رشد و پیشرفت را حاصل می‌شود. جمهوری اسلامی ایران، در دهه‌ی چهارم خود، اهتمام اصلی‌اش را متوجه این نکته کرده است. اگر نظام اسلامی نتواند در بُعد اقتصادی خود را احیاء کند، با چالش‌های بسیار جدی روبه‌رو خواهد شد. اهمیت این نکته چنان است که مقام معظم رهبری سال‌های دهه‌ی اخیر را متأثر از دغدغه‌های اقتصادی نام‌گذاری کرده‌اند. ایشان همچنین در ابتدای این دهه، اصل ۴۴ قانون اساسی مبنی بر چگونگی خصوصی‌سازی و در آستانه‌ی امسال، محور‌های اقتصاد مقاومتی را بیان کردند. به عبارت دیگر، اکنون کاربست تغییرات بنیادی برای پویایی اقتصاد ایران در سطح خرد و کلان مورد اهتمام کل و جزء نظام است. ۲. یکی از وجوه اقتصاد مقاومتی، تولید و مصرف کالای داخلی است. فهم و شناخت دقیق این امر، ما را به دیگر ابعاد اقتصاد مقاومتی رهنمون می‌سازد. شناخت تجربه‌ی تکیه بر تولید داخلی به‌خوبی قادر است ما را در موضوع بیان‌شده هدایت کرده، نقاط قوت ما را نشان دهد و مانع از ارتکاب خطا‌های پیشین شود. اقتصاد مقاومتی بُعد سلبی‌ای نیز دارد و آن رویکرد مقاومتی در قبال تولیدات خارجی است. اینکه نباید به تولیدات خارجی وابسته بود. با توجه به مطالب فوق، اقتصاد مقاومتی دو جنبه‌ی ایجابی و سلبی دارد. در رویکرد ایجابی، توجه به تولید داخلی و خرید و مصرف آن‌ها مورد نظر است و در جنبه‌ی سلبی، باید توجه داشت که از تولیدات خارجی، که نمونه‌ی داخلی دارند، فاصله گرفت و وابستگی‌ای نسبت به آن‌ها وجود نداشته باشد. نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه‌های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به‌مثابه‌ی تجربه‌ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبین ایجاد کند. ۳. شرکت اسلامیه، نام شرکتی تجاری است که توسط علما و تجار پایه‌گذاری گردید تا در جریان نهضت تحریم تنباکو، به خودکفایی ملی و استغنا از خارج بپردازد. {۱} در ابتدا کار اصلی شرکت دادوستد منسوجات اصفهان و داخله‌ی ایران و تهیه‌ی مقدمات تأسیس کارخانه‌ی ریسمان‌ریسی بود. {۲} پس از قیام تنباکو، دو مجتهد اصفهانی، حاج‌آقا نورالله و آقا نجفی به این فکر افتادند که علاوه بر نفی کالا‌ها و منسوجات خارجی، می‌توان امکانات داخلی را جهت تولید کالای داخلی بسیج نموده و با ابتکار ایرانی به تولید منسوجات پرداخت و ملت را برای حمایت از آن تشویق کرد و از این طریق، تحریم کالا‌های بیگانه را تحقق بخشید. این عمل در زمانی رخ داد که معامله‌ی کالای فرنگی، اساس تجارت را شکل می‌داد و متأثر از نفوذ اقتصادی، نفوذ فرهنگی و سیاسیِ فرنگیان نیز ایجاد شده بود. در واقع تأسیس شرکت اسلامیه در ادامه‌ی نهضت علما در نهضت تحریم تنباکو قابل درک است که از جنبه‌ی سلبیِ تحریم کالای خارجی، به‌سوی رویکرد ایجابیِ تولید و مصرف کالای ایرانی حرکت کرد. ۴. نکته‌ی حائز اهمیت در تأسیس شرکت اسلامیه، پیش‌قدمی علماء در این حرکت است. آقا نجفی (شیخ محمدتقی) و حاج‌آقا نورالله در تکوین و تداوم این شرکت نقش اساسی داشتند. دغدغه‌ی آغازین کار از نیمه‌ی اول سال ۱۳۱۶ هجری قمری و در خطبه‌های مرحوم آقا نجفی در مسجد جامع سلطانی در اصفهان آغاز شد. آنجا که ایشان از مردم خواستند به مصرف کالای داخلی و خودداری از مصرف کالای خارجی روی آورند. {۳} در ادامه تأثیر حجت‌الاسلام آقا نجفی در اجرای این اقدام چنان است که روزنامه‌ی «ثریا» ایشان را سرآغاز تاریخ ترقی ایران معرفی می‌کند. {۴} آیت‌الله آخوند خراسانی در نامه‌ای به مظفرالدین‌شاه، وی را دعوت به حمایت از شرکت اسلامیه می‌کند. {۵} آیات عظام سید محمدکاظم یزدی، ملامحمدحسن مامقانی، ملاعبدالله مازندرانی، حاجی‌میرزا محمدحسن نوری، حاج‌آقا صدراصفهانی و برخی دیگر از علما، در نامه‌های جداگانه‌ای، از تأسیس این شرکت حمایت کردند و آن را برای مسلمین ضروری تشخیص دادند. {۶} ۵. اگرچه فعالیت شرکت اسلامیه در ابتدا معطوف به صنعت نساجی بود، اما نیاز‌های متنوع مردم و اقبال عمومی ایشان به این شرکت باعث شد فعالیت شرکت وارد بخش‌های دیگر از جمله ایجاد مدرسه، بیمارستان و حتی راه‌آهن شود. حاج‌آقا نورالله با تأسیس بیمارستان، گامی دیگر در راستای خودکفایی ایرانیان در اصفهان برداشتند. به بیان دیگر، اقدامات و فعالیت‌های شرکت اسلامیه صرفاً در صنعت نساجی خلاصه نمی‌شد، بلکه حاج‌آقا نورالله جنبه‌های اقتصادی و در ادامه، جنبه‌های فرهنگیِ دیگری را نیز به فعالیت‌های شرکت اضافه کردند. ۶. فعالیت‌های شرکت اسلامیه چنان وسعت گرفت و چنان تأثیرگذار افتاد که رسانه‌های داخلی و خارجی به بازتاب فعالیت‌های آن پرداختند. اشاره شد که روزنامه‌های «حبل‌المتین»، «ثریا» و «حکمت» مدام فعالیت‌های این شرکت را رصد می‌کردند. روزنامه‌ی «الهلال» چاپ مصر گزارشی از فعالیت شرکت اسلامیه چاپ نمود و از حاج‌آقا نورالله تجلیل نمود. {۷} کالا‌های شرکت اسلامیه با حجم زیادی به مناطق مختلف صادر می‌شد؛ تا جایی که در هر منطقه، شخصی عهده‌دار امور مربوط به خرید و فروشِ کالا‌های شرکت بود و وکالت آن را برعهده داشت. نمایندگی شرکت در باکو با حاج زین‌العابدین تقی‌اف بود. در بمبئی حاجی سلطانعلی شوشتری، در مصر آمیرزا محمدجواد مشکی و علی‌محمدخان کاشانی نماینده‌ی بودند. در مسکو نیز آمیرزا نعمت‌الله کاظم و حاجی سید حسن افندی تجار اصفهانی بودند. {۸} تأثیرگذاریِ شرکت اسلامیه چنان کارگر افتاد که وزارت خارجه‌ی انگلستان در پی خلل در امور آن بود. ۷. شرکت اسلامیه اگرچه خوش درخشید و در بُعد مقاومتی توان قابل توجهی از نیرویِ جریان اسلامی را نشان داد، اما در ادامه، کینه‌ی دولت استعماری انگلیس حرکت آن را متوقف کرد. گفته شد که وزارت خارجه‌ی انگلستان در پی خلل در امور شرکت بود. نامه‌نگاری‌های وزارت خارجه‌ی انگلستان با دولت‌هایی که شرکت اسلامیه در آنجا فعالیت داشت تا حدودی در کنترل و کاهش اقدامات تجاریِ شرکت دخیل بود. ۸. توضیح فوق یکی از تجربه‌های تأثیرگذار اقتصاد مقاومتیِ ایرانیان را نشان می‌دهد. شرکت اسلامیه فعالیت‌های گسترده و در عین حال تأثیرگذاری را در بُعد اقتصادی انجام داد. اگر چنین تجربه‌ای در ۱۲۰ سال پیش حاصل شده است، قطعاً در شرایط کنونی ایجاد اقتصادی قوی، تأثیرگذار و متکی به توان بومی دور از دسترس نیست. اقتصادی که در دو بُعد سلبی و ایجابی هم از مصرف کالا‌های خارجی فاصله می-گیرد و هم به تولید داخلی تکیه دارد. (*) پی‌نوشت‌ها: [۱]. نجفی، موسی (۱۳۷۸)، اندیشه‌ی سیاسی و تاریخ نهضت حاج­آقا نورالله اصفهانی، تهران، مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر، ص. ۳۱. [۲]. محبوبی اردکانی، حسین (۱۳۶۸)، تأسیس مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد سوم، به کوشش کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران، دانشگاه تهران، ص. ۹۴. [۳]. روزنامه‌ی حبل­المتین (۱۳۱۶)، شماره‌ی ۲۰، دوشنبه، ذی‌القعده. [۴]. نجفی، موسی (۱۳۷۸)، ص. ۴۱. [۵]. روزنامه‌ی ثریا (۱۳۱۷)، سال دوم، شماره‌ی ۱۳. [۶]. همان­جا. [۷]. روزنامه‌ی الهلال (۱۳۱۷)، شماره‌ی دهم، دهم جمادی الآخر، چاپ مصر. [۸]. نجفی، موسی (۱۳۷۸)، ص. ۳۵.