پیچ و خم‌های پیشرفت صنعت هسته‌ای ایران در پسابرجام

نظام جمهوری اسلامی ایران از اواخر دهه ۶۰ واوایل دهه ۷۰ با جدیت بیشتری برنامه احیای صنعت هسته ای را در پیش گرفت و از آن دوران، تلاش های گسترده و فراوانی را به خرج داد که البته از گذشته تا به امروز همواره با کارشکنی ها و مانع تراشی های بدخواهان و قدرت های جهانی برای جلوگیری از دستیابی ایران به این توان فنی مواجه بوده است. مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت انرژی هسته ای بر این نکته تاکید دارند که « [مسئولین] بدانند دستاورد کنونی هسته‌ای ما چیز با ارزشی است؛ این را بدانند؛ به چشم کم‌ ارزش و چیز سبک به آن نگاه نکنند؛ چیز با ارزشی است. صنعت هسته‌ای برای یک کشور، یک ضرورت است. اینکه بعضی از روشنفکرنماها قلم بردارند و قلم بزنند که آقا ما صنعت هسته‌ای را میخواهیم چه‌کار کنیم، این فریب است.» در این راستا و به منظور آگاهی بیشتر اصحاب رسانه از میزان پیشرفت صنعت هسته ای کشورمان پس از توافق هسته ای ایران و ۱+۵ (برجام)، به همت سازمان انرژی اتمی، جمعی از خبرنگاران از رسانه های مختلف در روزهای ۱۱ و ۱۲ شهریور ماه سال جاری از مجتمع تاسیسات غنی‌سازی نطنز و تأسیسات راکتور آب سنگین خنداب اراک برای نخستین بار بازدید کردند. این گزارش شرحی است از دیده ها و شنیده های هسته ای خبرنگاران در دو روز همنشینی با متخصصین صنعت هسته ای کشورمان. در این بازدید دو روزه، آنچه بیش از همه مورد تاکید مسئولان و متخصصین هسته ای قرار داشت، بازتاب این مساله بود که صنعت هسته ای کشورمان علی رغم گفته برخی رسانه های خارجی که مغرضانه در پی سیاهنمایی هستند، با تمام توان و ظرفیت خود در حال ادامه کار و طی کردن مسیر پیشرفت است. در اولین برنامه این بازدید هسته ای، خبرنگاران وارد «مجمتع غنی سازی شهید احمدی روشن» که به تاسیسات غنی سازی نطنز شهرت دارد و مهمترین مرکز غنی سازی در کشور به حساب می آید، شدند و پس از مشاهده مستندی کوتاه در رابطه با چرخه تولید سوخت هسته ای و فعالیت های متخصصین کشورمان در این زمینه، مدیر آن مجموعه در خصوص تاریخچه فعالیت های هسته ای در ایران، توان کشورمان در صنعت هسته ای قبل و پس از برجام به ارائه گزارش پرداخت. ماموریت های جدید برای نشاط و پویایی کارکنان این مدیر صنعت هسته ای با اشاره به اینکه فعالیت های هسته ای سازمان انرژی اتمی و عوامل و متخصصین آن اگر بیشتر از دوران پیش از برجام نشده باشد، قطعاً کمتر نشده، تاکید کرد: سازمان اهداف و ماموریت های جدیدی را برای کارکنان خود تعریف کرده تا نشاط، پویایی و انگیزه همچنان در میان کارکنان باشد و آنها دچار نخوت و کسلی نشوند. خبرنگاران پس از توضیحات مسئول تاسیسات، به بازدید از نمایشگاه دستاوردهای هسته ای رفتند که به نوعی پیش درآمدی بود جهت ورود به تاسیسات اصلی و بازدید از مکانی که ۵۰۴۰ سانتریفیوژ نسل اول در ۱۶۴ و ۱۷۴ زنجیره مشغول کارهستند؛ هر زنجیره هم متبرک به نام یکی از شهیدان است و در آن، سانتریفیوژها ۱۰ مرحله گازرسانی را پشت سر می گذارند. در این نمایشگاه ماکتی از وضعیت کلی تاسیسات و ساختار و ساختمان های آن، قطعات مختلف سانتریفیوژ و قطعات و اطلاعاتی در خصوص خرابکاری های هسته ای که از سوی کشورهای غربی تاکنون صورت گرفته مورد بازدید قرار گرفت. خرابکاری هایی که اگر هوشمندی متخصصین کشورمان نبود قطعا می توانست مانعی جدی در روند سرعت پیشرفت علمی و عملی ما در حوزه هسته ای شود. در تاسیسات نطنز، سانتریفیوژهای IR۱ در حال چرخش است که با به کارگیری تمام ظرفیت موجود در نظنز و ۱۰۴۴ سانتریفیوژ در تاسیسات فردو که به نوعی می توان آن مرکز را که به لحاظ پدافندی از موقعیتی خاص برخوردار است، پشتوانه تاسیسات نطنز قلمداد کرد، می توان سوخت یک سوم نیروگاه اتمی بوشهر را تامین کرد و این به معنای آن است که باید سه تاسیسات مشابه نطنز همزمان در حال فعالیت باشند تا بتوان تنها سوخت نیروگاه بوشهر را تامین کرد. فرایند تولید سوخت طولانی و زمان بر است، متخصصین صنعت هسته ای کشورمان هم سوخت ۲۰ درصد را تولید کرده اند که البته این سوخت در استخر نگهداری می شود. شرایط نگهداری این سوخت با شرایط نیروگاهی بسیار متفاوت است و کوچکترین اشتباه، تبعات جبران ناپذیری به همراه دارد، این بدان معنا است که جمهوری اسلامی ایران می خواهد با کشورهایی که قبلا این مسیر را پیموده و دارای تجربه و علم کافی از آن هستند، مشارکت و همکاری داشته باشد. به همین منظور برای تامین سوخت نیروگاه بوشهر نقشه راهی تدوین شده و مسیر تامین سوخت نیروگاهی به خوبی در حال طی شدن است. سازمان انرژی اتمی برنامه ۱۵ ساله ای برای تامین سوخت مورد نیاز نیروگاهی پیش بینی کرده است. اگر قرار باشد سوخت نیروگاهی تولید کنیم باید هم نکات ایمنی را رعایت کنیم و هم تولید باید اقتصادی باشد و همه اینها منوط به این است که از ماشین های نسل اول عبور کنیم. ماشین های نسل جدید بومی شده هستند باتوجه به تولید نسل جدید ماشین های غنی سازی، ماشین های نسل اول چندان نمی تواند برای ما مفید باشد و در راستای جبران این نقیصه، راهبرد سازمان انرژی اتمی، ارتقا و توسعه همزمان ماشین های نسل جدید است و آنطور که یکی از متخصصین توضیح می دهد، ماشین های IR۴ مراحل تحقیق و توسعه خود را گذرانده و امروز آماده است، IR۶ در حال کار است و IR۸ به عنوان پیشرفته ترین ماشین، گازدهی شده و نتیجه آن مثبت بوده اما هنوز مراحل توسعه بر روی آن ادامه دارد. آنچه اهمیت دارد بیان این مطلب بود که با پایان دوره اعمال محدودیت زمانی که در برجام دیده شده، ما می توانیم با بهره گیری از ماشین های نسل جدید ظرفیت تولید خود را ۲۰ برابر وضعیت فعلی کنیم که این به معنای تامین سوخت نیروگاه بوشهر و دو نیروگاه دیگری است که با همکاری روس ها در حال ساخت است. بیان این نکته هم لازم است که متخصصین صنعت هسته ای ایران در دوره زمانی پیش بینی شده در برجام توان خود را بر بهبود کیفی زیرسیستم ها و کارهای توسعه ای متمرکز کرده اند و باید توجه کرد که در دنیا به طور معمول، هر سانتریفیوژ از زمانی که به صورت ایده و مدل نمونه ارائه می شود تا زمانی که به مرحله صنعتی شدن می رسد ۱۰ سال زمان می برد، بنابراین آنچه در برجام مورد توافق دو طرف قرار گرفته با آنچه از نظر علمی با توسعه و به کارگیری سانتریفیوژها مقرر شده منطبق است. در خصوص سانتریفیوژهای نسل های جدید این نکته غرورآفرین هم باید لحاظ شود که امروز دیگر ما تنها از طریق مهندسی معکوس کار نمی کنیم و پا را فراتر گذاشته ایم؛ به نحوی که سانتریفیوژهای نسل جدید ما کاملا بومی شده و نمونه مشابه آن در جایی پیدا نمی شود. دوربین های آفلاین آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص دوربین های نصب شده در تاسیسات هسته ای نطنز شاید تاکنون مطالب مختلفی شنیده شده باشد؛ برخی گفته اند که این دوربین ها آژانس را قادر کرده که هر زمان و از هر مکانی که بخواهد به صورت آنلاین تصویربرداری کند و یا احتمالاً موارد دیگری مشابه این. اما مشاهدات و بررسی های خبرنگاران در این بازدید نشان می دهد دوربین های مکعبی شکل آبی رنگی که برخلاف موارد مطرح شده در خصوص آن، تنها در مبادی ورودی و خروجی مواد در دستگاه های مختلف تعبیه شده ان و اتفاقا به صورت آفلاین هم هستند، با این توضیح که هر زمان که مامورین آژانس بخواهند عکس هایی را بگیرند، می توانند با حضور طرف ایرانی مورد ارزیابی قرار دهند و اگر سوال و یا ابهامی هم داشته باشند آن را مطرح و پاسخ آن را از طرف ایرانی دریافت کنند. این گفته یکی از مسئولانی است که خبرنگاران را همراهی می کرد و توضیحات لازم را ارئه می داد: دوربین‌های آژانس آفلاین هستند و تنها عکسبرداری کرده و این عکس‌ها را ذخیره می‌کنند و منظور از آنلاین بودن آنها این است که پیوسته تصویربرداری کنند. روال به این صورت است که بازرسان آژانس هر چند وقت یکبار به نطنز آمده و حافظه دوربین‌ها را در حضور مسئولان ایرانی بازبینی می‌کنند و البته پس از این فرایند، حافظه‌ها در مجتمع نظنز باقی مانده و خارج نمی‌شوند. بهترین کیفیت آب سنگین در جهان را داریم در روز دوم بازدید، خبرنگاران به تأسیسات «راکتور آب سنگین خنداب اراک» رفتند. «آب سنگین» کالایی استراتژیک است که دامنه کاربرد آن بسیار گسترده است، از حوزه علوم تغذیه، نفت و گاز، تولید فیبر نوری و علوم پزشکی گرفته تا علوم تشخیصی و تولید دارو این کالا می تواند کارایی داشته باشد. نکته جالب دیگری که در مورد آب سنگین یکی از مسئولین به خبرنگاران گفت این بود که آژانس امنیت ملی آمریکا درمورد آب سنگین که یک سرمایه ارزشمند ملی است به مقامات این کشور توصیه کرده که «بدون» مطالعه اقتصادی این محصول را تولید کنند. خبر خوشحال کننده ای برای مردم و رسانه ها این بود که بنا به گفته یک مقام مسئول در سازمان انرژی هسته ای، ایران بهترین کیفیت آب سنگین را در جهان دارد و خرید این محصول از ایران، از سوی آمریکا و روسیه که ۷۰ تن آب سنگین مازاد ایران را خریداری کرده اند، خود بزرگترین تبلیغ و گواهی بر این ادعا است. متخصصین ما به این امر هم اکتفا نکرده و با دانش بومی در حال بالاتر بردن خلوص آب سنگین ایران از ۹۹.۷۵ به ۹۹.۹۵ درصد هستند. نقش آفرینی ایران در بازارهای بین المللی امروز ایران اسلامی توانسته به بازار بین المللی این کالای استراتژیک راه یابد و خریداران اروپایی زیادی را هم در نوبت دارد و همچنان در حال بازاریابی برای صنعتی سازی و بهره وری اقتصادی از آب سنگین است. لذا «نقش آفرینی ایران در تجارت آب سنگین جهان» امری مبارک است که می تواند به پیشرفت و ارتقای جایگاه ایران در صنعت هسته ای کمک کند؛ البته اسامی کشورهایی که طالب خرید آب سنگین با کیفیت ایران هستند بنا به ملاحظات اقتصادی و دیگر ملاحظات، از سوی مسئولان امر قید نشد. در طی بازدید از تاسیسات راکتور آب سنگین خنداب اراک، مدیر مجموعه اراک توضیحاتی در خصوص پروژه بازطراحی ارائه داد و این طور گفته شد که از سال ۹۴ روند احداث و تکمیل راکتور IR۴۰ متوقف شد و امروز با مشارکت و همکاری چین به عنوان یکی از کشورهای صاحب تکنولوژی هسته ای و یکی از اعضای گروه ۱+۵ در حال ساخت راکتور آب سنگین KHRR هستیم. هر چند که به گفته این مقام مسئول ما می توانیم این کار را بدون کمک کشور دیگری انجام دهیم، اما بهتر است که در طی این مسیر با کشوری که تجربه و دانش آن را دارد همراه باشیم و تایید آنها را برای ادامه بی چون چرای این مسیر در آینده داشته باشیم. بی اساس بودن شایعه بتن ریزی یکی دیگر از نکات جالب توجه در این بازدید، این بود که در جریان مشاهدات خبرنگاران از در راکتور آب سنگین خنداب (اراک)، برای اولین بار جمعی از اصحاب رسانه موفق به بازدید از گودال راکتور شدند؛ یعنی جایی که با انتشار تصاویری عنوان میشد با بتن پر شده است. در این تصویر به خوبی مشاهده می شود که قلب راکتور IR۴۰ خالی از هر گونه موادی است که پیش از این اعلام می شد. طبق گفته یکی از مسئولین مجموعه راکتور آب سنگین، درون حفره های یکی از سه قطعه اصلی راکتور که «کلندریا» نامیده می شود، بنابر توافق صورت گرفته میان ایران و گروه 1+5 از سیمان پر شده است؛ البته در ابتدا نظر طرف مقابل بر این بود که لوله ها نصف شود تا کارایی نداشته باشد، اما طرف ایرانی با این استدلال که قصد نگهداری نمونه اولیه راکتور را برای نسل های آینده به عنوان یکی از نمادهای صنعت هسته ای دارد، پیشنهاد آنها را رد می کند و در نهایت درون لوله ها یا حفره های «کلندریا» با سیمان پر می شود تا به لحاظ شکلی، تغییری در آن بوجود نیامده باشد. موضوع سیمان ریزی از آن مسائل حاشیه سازی بودکه باعث ناراحتی علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی هم شده بود و شاید همین مساله در کنار دیگر موارد مبنی بر متوقف شدن صنعت هسته ای ایران باعث شد که صالحی به وعده خود عمل کند و جمعی از اهالی رسانه را به بازدید از تاسیسات هسته ای بیاورد تا از نزدیک شاهد فعالیت های متخصصین هسته ای این مرز و بوم که باعث غرور ملی ایرانیان شده است، باشند.