کاهش رشد صنعت خودروسازی در سال‌های اخیر

در سال 2014 میلادی در مجموع حدود 89.7 میلیون دستگاه خودرو تولیدشده است که کشور چین با تولید 23.7 میلیون دستگاه در رتبه اول قرار دارد و کشورهای آمریکا، ژاپن، آلمان و کره جنوبی هر یک به ترتیب با 6/11، 7/9، 9/5 و 5/4 میلیون دستگاه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این سال ایران با تولید حدود یک‌میلیون دستگاه پس از کشورهای تایلند، اندونزی و ترکیه در رتبه هجدهم قرار دارد و سهم آن از کل تولید جهانی خودرو حدود 2/1 درصد است. این در حالی است که کشور چین با سهم بیش از 26 درصد در صدر قرار دارد و کشورهای آمریکا، ژاپن، آلمان، کره جنوبی و هند به ترتیب با سهم حدود 13، 9/11، 5/6، 5 و 4 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. شمار تولید ایران در سال‌های 2010 و 2011 حدود 1.4 تا 1.6 میلیون دستگاه رسیده بود و جایگاه ایران در این سال‌ها به‌طور نسبی در رتبه سیزدهم قرار داشته است. بخش خودروی ایران دهمین صنعت کشور از لحاظ ارزش‌افزوده ناخالص است و بالاتر از بخش‌های تأمین مالی و بانکداری، خدمات عمومی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و گردشگری است. بازار خودرو در ایران با فروش سالیانه 1.1 میلیون دستگاه خودرو در سال 2014، بزرگ‌تر از بازار اسپانیاست. این بخش تقریباً 5 درصد نیروی کار ایران را به خود اختصاص داده است. در سال 2014 حدود یک‌میلیون ایرانی در این بخش مشغول به کار بودند. برآورد می‌گردد که با احتساب نرخ واقعی ارز، صنعت خودرو می‌تواند ارزش‌افزوده ناخالص خود را از 11 میلیارد دلار تا 58 میلیارد دلار تا سال 2035 افزایش دهد و یا سالیانه بیش از 8 درصد رشد کرده و درمجموع 200 هزار شغل ایجاد کند که این امر نیازمند جذب سرمایه‌گذاری‌های عظیم در به‌روزرسانی تولید است. تولید خودروهای تجاری داخلی می‌تواند یک فرصت رشد در ایران باشد در دست چهار بازیگر اصلی است: ایران‌خودرو دیزل، سایپادیزل، گروه بهمن و گروه ماموت. از سال 2000 حجم تولید در این زیر بخش بیش از 50 برابرافزایش‌یافته و به 165 هزار دستگاه در سال 2014 رسیده است. با وجوداین، تولید خودروهای تجاری به‌طور میانگین تنها 15درصد از کل تولید خودرو در ایران را شامل می‌شود، درحالی‌که این نسبت در میان ‌همتایان ایران، 26 درصد است. بر اساس ضریب نفوذ فعلی خودرو در ایران (200 خودرو به ازای هر 1000 نفر) و افزایش پیش‌بینی‌شده در تولید ناخالص داخلی سرانه طی 20 سال آینده، برآورد می‌گردد که بازار داخلی ایران بتواند تا سال 2035 به تولید 3.2 دستگاه در سال برسد و به یک صادرکننده منطقه‌ای در سایه رقابتی شدن، تبدیل گردد. به‌علاوه طبق تحقیقات سهم صنعت خودرو در تولید ناخالص داخلی کشور در مقایسه با بسیاری از فعالیت‌های دیگر ازجمله آموزش، واسطه‌گری‌های مالی، صنایع مواد غذایی و حتی پست و مخابرات کمتر است. روند تولید و نرخ رشد تولید خودروی کشور طی دوره 1348 تا 1392 تولید خودرو در ایران از سال 1348 تا 1377 هیچ‌گاه از مرز 200 هزار دستگاه عبور نکرده بود و در فاصله سال‌های 1357 تا 1368 هم‌زمان با شروع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و تبعات ناشی از آن تولید خودرو عمدتاً با نرخ رشد منفی مواجه بوده است. روند تولید انبوه خودرو از حدود 200 هزار دستگاه در سال 1377 شروع شد و با نرخ رشد افزایشی به مرز 800 هزار دستگاه در سال 1382 نزدیک شد و از این سال به بعد به‌رغم روند افزایشی تولید خودرو اما نرخ رشد تولید خودرو با روند کاهشی همراه بود به‌گونه‌ای که در سال‌های 1391 و 1392 به ترتیب با نرخ رشد منفی 43.7 و 20.2 درصد، میزان تولید به‌شدت دچار افت شد و تولید به کمتر از یک‌میلیون دستگاه رسید. بررسی‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد که شاخص تولید و فروش صنعت خودرو، پس از افت شدید سال‌های 1391 و 1392 در سال 1393 به دلیل کاهش محدودیت‌های ناشی از تحریم و تقاضای انباشته قبلی، به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت و سهمی اساسی در رشد بخش صنعت و رشد تولید ناخالص داخلی این سال داشت. در فصل اول سال 1394، شاخص تولید این صنعت نسبت به فصل مشابه سال قبل از رشد 2.5 درصدی برخوردار شده است که در مقایسه با رشد حدود 50 درصدی فصل قبل به شده کاهش‌یافته است. از طرف دیگر در سه‌ماهه اول سال 1394 شاخص فروش صنعت خودرو کاهش 9.7 درصدی را تجربه کرده است. دلیل این افت محسوس را می‌توان از یک‌سو کاهش قدرت خرید و از سوی دیگر انتظار خریداران برای ورود خودروهای وارداتی ارزان و باکیفیت پس از رفع تحریم‌ها عنوان کرد. در شش‌ماهه نخست سال 94 کاهش فروش در این صنعت بیشتر از کاهش تولید است که می‌تواند نشان‌دهنده کمبود تقاضا برای محصولات این صنعت باشد. اگرچه اعطای اعتبار به خودروسازان و خریداران خودرو طرحی است که می‌تواند به‌طور موقت عمق رکود در این صنعت را کاهش دهد، اما مسلماً افزایش کیفیت خودرو و قابلیت رقابت در بازارهای جهانی از اهداف بلندمدتی می‌تواند باشد که امکان صادرات گسترده محصولات این صنعت به خارج را فراهم کرده و راه‌حل بلندمدت تلقی شود. همچنین بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده درباره وضعیت تمرکز در این صنعت در مطالعه افزایش توان رقابت‌پذیری صنعتی ایران (مطالعه انجام‌شده توسط دانشگاه صنعتی شریف به سفارش اتاق بازرگانی تهران)، شاخص هرفیندال (درجه تمرکز) برای فعالیت تولید وسایل نقلیه موتوری بالای 2000 است که نشان می‌دهد در این صنعت انحصار و یا تمرکز بالا وجود دارد. در سال‌های اخیر علی‌رغم افزایش ارزش تولیدات صنایع تولید خودرو و قطعه‌سازی، هم در زمینه تولید خودرو و هم در زمینه تولید قطعات و بدنه، روند ارزش تولیدات این فعالیت از کل ارزش تولیدات بخش صنعت کاهشی بوده است. سهم ارزش تولیدات خودرو از تولید صنعتی از 19.0 درصد در سال 83 به حدود 4 درصد در سال 92 کاهش‌یافته است. سهم تولید قطعات و بدنه نیز از تولید صنعتی از 4 درصد در سال 83 به حدود 1.4 درصد در سال 92 کاهش‌یافته است. سهم ارزش تولیدات صنایع خودرو و قطعه‌سازی از کل ارزش تولیدات بخش صنعت از 23.4 درصد در سال 83 به حدود 5.4 درصد در سال 92 رسیده است. درآمدزایی صادرات در صنعت خودروسازی ایران نیز بسیار کم است. نسبت صادرات مستقیم به فروش در این رشته فعالیت صنعتی در سال 1392 برابر با 0.01 بوده که در مقایسه با میانگین این نسبت برای کل صنعت 0.12 بسیار پایین است. وابستگی این صنعت به واردات نیز زیاد است. نسبت ارزش مواد اولیه وارداتی به ارزش‌افزوده برای رشته فعالیت تولید وسایل نقلیه موتوری در سال 1392 برابر با 0.78 بوده درحالی‌که میانگین این نسبت برای کل صنعت 0.14 است. بررسی تحولات گذشته این صنعت نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته خودکفایی این صنعت تأمین نشده است. ارزش صادرات صنعت خودرو (خودرو و قطعات) در سال 2014 بنا بر آمار سازمان تجارت جهانی برابر با 181 میلیون دلار بوده و بالاترین رقم گزارش‌شده برای صادرات خودرو ایران به سال 2010 برابر با 484 میلیون دلار است. سهم صادرات خودرو و قطعات در صادرات صنعتی کشور در سال 2014، برابر با 1 درصد و در صادرات خودرو و قطعات جهان حدود 0.01 درصد است. این در حالی است که سهم صادرات خودرو و قطعات به‌کل صادرات صنعتی جهان در سال 2014 برابر با 11 درصد بوده است. آمار فوق مؤید ناچیز بودن فعالیت صادرات در این صنعت است. با توجه به واردات حدود 23 هزار دستگاه خودرو سواری و میزان تولید 503 هزار دستگاه خودرو سواری طی هفت‌ماهه 94، نفوذ واردات خودرو در کشور کمتر از 5 درصد است که رقم مذکور قابل‌توجه نبوده و لزوماً تهدیدی برای صنعت خودرو محسوب نمی‌شود. نسبت صادرات به میزان تولید خودرو سواری طی هفت‌ماهه 94 حدود 0.3 درصد است. صادرات خودرو در هفت‌ماهه سال 94 کمتر از 1500 دستگاه بوده که به یک‌سوم رقم صادرات در مدت مشابه سال 93 تنزل یافته است. علی‌رغم سابقه طولانی و قدمت تولید خودرو سواری در کشور، توان صادراتی در این حوزه پایین است. به نظر می‌رسد اقدام قابل‌توجهی در زمینه صادرات این محصول، انجام‌نشده است. میانگین قیمت صادراتی خودرو سواری کشور در هفت‌ماهه 94 برابر با 6 هزار دلار در هر دستگاه و میانگین قیمت وارداتی خودرو سواری در همین مدت 24 هزار دلار در هر دستگاه (چهار برابر قیمت صادراتی ایران) بوده است.