از ظرفیت تبدیل شدن به قطب اقتصادی کشور تا بلااستفاده ماندن منطقه آزاد!

سرویس اقتصادی فردا؛ جواد خدابین*: رسالت و ماموريت های مناطق آزاد در سطح ملی طبق اهداف مندرج در ماده پنج اساسنامه سازمان های اين مناطق «ايفای نقش شايسته در اقتصاد ملی»، «بهبود رفاه اجتماعی همه جانبه» و نيز «اهميت و نقش مناطق در ارتقای امنيت ملی» تعريف شده است. بر اساس ماه 5 مناطق آزاد اهداف مناطق آزاد انجام امور زيربنايی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، سرمايه‌گذاری و افزايش درآمد عمومی، ايجاد اشتغال سالم و مولد، تنظيم بازار كار و كالا، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه‌ای، توليد و صادرات كالا‌های صنعتی و تبديلی و ارائه خدمات عمومی می باشد.

مجموعه یادداشت هایی در هفت قسمت به بررسی فعالیت های اقتصادی مناطق آزاد چابهار، انزلی، قشم، کیش، ماکو، الوند و ارس پرداخته و شاخص های منطبق با سیاست های اقتصاد مقاومتی را در مناطق آزاد فعلی مورد بررسی قرار داده و قابلیت های تولیدی وصادراتی و وارداتی مناطق جهت بهبود شرایط موجود ارائه می شود. در این مطلب به منطقه آزاد چابهار می پردازیم.

منطقه آزاد چابهار

منطقه آزاد چابهار با اهداف تجاری-صنعتی در سال 1370 بر اساس برنامه اول توسعه اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي جمهوري اسلامي ايران و موافقت مجلس به تصويب رسید و سال 1372 قانون چگونگی تشکیل و اداره این منطقه به همراه منطقه قشم و کیش به تصویب مجلس رسید. اهداف اختصاصی منطقه آزاد چابهار ترانزیت کالا، تجارت منطقه اي و مبدل شدن به بارانداز کالاها و مواد اوليه منطقه اي است.

آمار واردات

براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران آمار واردات در سال 1394 از طریق گمرک منطقه آزاد چابهار 11.37 هزار میلیارد ریال است که در مقایسه با کل آمار واردات کمتر از 1% از آمار واردات کشور را در بر می گیرد.

شکل شماره 1-آمار واردات چابهار در مقایسه با سایر گمرک ها در سال 94

منبع:آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

همچنین در مقایسه با سایر مناطق آزاد با توجه به قدمت و سابقه بیشتر وضعیت قابل قبولی ندارد و تنها 20 درصد از سهم واردات مناطق آزاد را تامین می کند.

شکل شماره 2-آمار واردات چابهار در مقایسه با سایر مناطق آزاد در سال 94

منبع:آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

در 6 ماهه اول سال 95 نیز آمار واردات وضعیت مطلوبی ندارد و میزان واردات در شش ماهه اول 95، 5,4 هزار میلیارد ریال است که در مقایسه با سایر گمرک ها که ارزش ریالی 603,66 هزار میلیارد ریال را دارند، کمتر از 1% را شامل می شود.

شکل شماره 3-آمار واردات چابهار در مقایسه با سایر گمرک ها در شش ماهه اول 95

منبع:آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

آمار صادرات

در سال 1394 میزان صادرات از منطقه آزاد چابهار 16.52 میلیارد ریال معادل یک میلیارد و ششصد میلیون تومان است که در مقایسه با سایر مناطق با میزان 1.05 میلیارد ریال نزدیک به صفر درصد از صادرات جمهوری اسلامی ایران در سال 94 را شامل می شود.

شکل شماره4-آمار صادرات منطقه آزاد چابهار در مقایسه با سایر گمرک ها در 94

منبع: آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

همچنین نسبت سایر مناطق آزاد 0% از سهم مناطق آزاد را در بر می گیرد و بیشترین سهم مربوط به منطقه آزاد انزلی است.

شکل شماره5-آمار صادرات منطقه آزاد چابهار در مقایسه با سایر مناطق در 94

منبع: آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

در شش ماه اول سال 95 آمار همانند سال 94 است و منطقه آزاد چابهار با میزان 26.7 میلیارد ریال نزدیک به 0% از سهم صادرات نسبت به سایر گمرک ها با میزان صادرات 663.2 هزار میلیارد ریال را در می گیرد.

نمودار زیر مقایسه صادرات و واردات در منطقه آزاد چابهار را نشان می دهد. همان طور که مشاهده می کنید. میزان صادرات در مقایسه با واردات بسیار کم بوده و می توان گفت عملا منطقه آزاد چابهار تبدیل به منطقه وارداتی جمهوری اسلامی ایران شده است و حتی در مقایسه با سایر مناطق آزاد بسیار ضعیف عمل کرده است.

شکل 6-مقایسه صادرات و واردات در سال 94 در منطقه آزاد چابهار

منبع: آمار و اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی ایران

تولید، سرمایه گذاری و اشتغال

بر اساس آمار مرکز آمار ایران، استان سیستان و بلوچستان در سال 94 با نرخ 11.5 درصد بیکاری و 10.9 % در سال 93 در بین سایر استان ها با توجه به وسعت استان وضعیت مطلوبی ندارد. همچنین نرخ مشارکت اقتصادی مردم پایین بوده و 29.9 % می باشد.

تسهیلات تولیدی در منطقه آزاد چابهار در وضعیت مطلوبی نیست و علی رغم زمین و موقعیت های جغرافیایی و محیطی خوب، بیشترین حجم تسهیلات به واردات اختصاص دارد و تسهیلات تولیدی قابل توجهی برای جذب سرمایه گذار ندارد. براساس سالنامه آماری سال 94 وزارت صنعت و معدن، در سال 1394 تنها 229 جواز برای تولید در استان صادر شده که جزء پایین ترین مجوز های صادر شده می باشد که سهم منطقه آزاد چابهار 5 مجوز است و 6 پروانه بهره برداری صادر شده که در بین مناطق آزاد کمترین میزان است. 6 طرح تولیدی در دست اجرا در منطقه آزاد چابهار ثبت شده که پیشرفت فیزیکی آن بین 0 تا20 درصد می باشد و پیش بینی می شود 31 طرح دیگر نیز در سال 95 به این آمار اضافه شود. در سال 94 تنها یک شرکت خارجی با حجم معاملاتی 95 هزار دلار سرمایه گذاری کرده که به نسبت سایر مناطق تولیدی کشور بسیار کم است. در بحث انتقال فناوری نیز تاکنون فناوری مهمی به منطقه آزاد چابهار اضافه نشده بلکه با توان تولید داخلی فناوری ها به روز شده و در این بخش هم منطقه آزاد خوب عمل نکرده است.

مهمترین آفت مناطق آزاد تغییر فرهنگ مصرف مردم است و به دلیل برداشته شده تعرفه گمرکی قیمت اجناس خارجی ارزان تر از تولید داخل است و این موضوع باعث می شود تا نیازهای ضروری مردم با کالای خارجی تامین شود و این موضوع با اقتصاد مقاومتی در تعارض است.

خدمات

تنها نقطه قوت منطقه آزاد چابهار امکانات شهری و خدمات عمومی است که البته مربوط به شهرستان چابهار است و استان سیستان و بلوچستان را شامل نمی شود. چابهار در بحث ارتباطات و حمل و نقل دارای فرودگاه های بین المللی است و خطوط ریلی مناسبی دارد. زیر ساخت های شهری و صنعتی نیز تقریبا در منطقه آزاد چابهار فراهم است.

ظرفیت های موجود در منطقه آزاد چابهار

منطقه آزاد چابهار به دلیل بازارهای مصرفی به هند و پاکستان و بندرهای استراتژیک شهید کلانتری و شهید بهشتی قابلیت صادراتی بالایی دارد و در صورت استفاده از مزیت های تولیدی استان و حتی کشور به مهمترین و بزرگترین بندر ترانزیتی خاورمیانه تبدیل شود. با توجه به نیروی کار ارزان منطقه چابهار می تواند با معافیت های بلندمدت مالیاتی و طرح های جذاب برای سرمایه گذاران داخلی سرانه تولید در استان را افزایش داده و باعث کاهش بیکاری در منطقه شود و شغل های زیادی ایجاد نماید.

منطقه آزاد چابهار در منطقه ای فوق العاده راهبردی واقع شده است و بسیاری کارشناسان از این منطقه به عنوان راه فراری از بحران های احتمالی در تنگه هرمز نام می برند، چنان که در سالهای گذشته چینی ها توجه ویژ ه ای به این امر داشته اند، از این لحاظ منطقه آزاد چابهار می تواند به عنوان یک اهرم کمکی صادراتی برای محصولات انرژی پالایش شده و نشده منطقه ویژه انرژی پارس در عسلویه مطرح باشد. سیستان و بلوچستان یکی از غنی ترین استان ها به لحاظ مواد اولیه ساختمانی مانند سنگ آهک، گرانیت، شن و ماسه و... می باشد. وجود این منابع فرصت مغتنمی به وجود آورده است تا بتوان بین منابع موجود در سرزمین اصلی و منطقه آزاد چابهار نوعی پیوند ایجاد کرد، پیوندی که به طور قطع نتیجه آن افزایش صادرات و درآمد و کاهش بیکاری خواهد بود و علاوه بر آن تأمین نیازهای آتی توسعه ای را برای منطقه آزاد چابهار و کلاً جنوب شرق کشور تسهیل خواهد کرد . منطقه آزاد چابهار به علت دارا بودن آب و هوای مناسب، سواحل زیبا و بازارهای تجاری می تواند در صنعت توریسم نقش ویژه ای ایفا نماید. توریسم دریایی و توریسم درمانی دو نوع خاص از توریسم می باشد که در مورد منطقه آزاد چابهار می تواند مورد توجه جدی قرار گیرد.

نتیجه گیری

اگر بخواهیم منطقه آزار چابهار را بر اساس سیاست 11 اقتصاد مقاومتی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم، به این نتیجه می رسیم که این منطقه به نسبت امکانات، تجهیزات و قابلیت های محیطی و منطقه ای جزء بهترین مناطق برای تبدیل به قطب تجارت در منطقه و حتی آسیا است؛ اما تاکنون به لحاظ ساختاری و مدیریتی درست عمل نکرده و فرصت خوب امروز تبدیل به تهدید شده و به جای تبدیل به قطب صادراتی به قطب قاچاق و واردات تبدیل شده است. در حوزه صادرات حتی به نسبت بنادر و مناطق آزاد بسیار ضعیف بود و در حوزه واردات نیز جالب نیست. محصولات قاچاق و وارداتی فرهنگ مصرف مردم در این منطقه را عوض کرده و باعث تعطیلی واحد ها و صنایع منطقه شده است. در تامین منابع خارجی نیز به نسبت حجم سرمایه گذاری از مناطق غیر آزاد نیز ضعیف تر می باشد. در حوزه تامین نیاز ها و انتقال فناوری نیز نمره مناطق آزاد مردود بوده و فقط در حوزه توریسم و خدمات و امکانات شهری منطقه آزاد چابهار تا حدودی موفق بوده است؛ ولی در سایر اهداف می توان نمره منطقه آزاد چابهار را ضعیف دانست.

منابع:

1-سایت رسمی منطقه آزاد چابهار

2-سایت شورای عالی مناطق آزاد تجاری- صنعتی و مناطق ویژه کشور

3-گزارشات آماری وزارت صنعت معدن و تجارت

4-گزارشات آماری مرکز آمار ایران

5-گزارشات آماری گمرک جمهوری اسلامی ایران

6-متن ابلاغیه سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در بهمن 1392

* کارشناس ارشد صنایع، مهندسی سیستم های اقتصادی= عضو انجمن مدرسان اقتصاد مقاومتی