نابودی دریاچه ارومیه محصول چه سیاستی است؟

شهر: نبود آمایش سرزمینی مناسب درخصوص استعداد آبی مناطق مختلف کشور و راهبرد کشت محصولات مختلف متناسب با آن باعث شده است تا مدیرانی که روزی در ایجاد بحران آبی شریک بوده‌اند، امروز مدیران حل بحران آبی در کشور شوند! افزایش تولید محصولات کشاورزی در حالی از ابتدای دهه 70 در برنامه‌های کشاورزی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی قرار گرفتند که امروز کاهش شدید منابع زیرزمینی، نشست زمین و بحران دریاچه ارومیه را موجب شده‌اند. عیسی کلانتری وزیر کشاورزی دولت‌های اول و دوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در فاصله سال‌های پایانی دهه 60 و ابتدایی دهه 70 بود که برنامه توسعه برخی محصولات خاص همچون چغندر قند از زمان وی در کشور رقم خورد تا تولید شکر افزایش یابد، ولی همین چغندرقندها امروز یکی از بلایای منابع آبی شمال غرب کشور شده‌اند. عیسی کلانتری 2 دهه بعد در دولت یازدهم دبیر ستاد احیای دریاچه شد و این بار به دنبال اجرای برنامه‌هایی است که دریاچه ارومیه را از خطر خشک شدن در مرز استان‌های آذربایجان شرقی و غربی نجات دهد. کشت بدون برنامه محصولات آب‌بر دیگری همچون سیب نیز اشتباه دیگر کشاورزی این استان بوده‌اند. آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی به ترتیب تولیدکننده اول و دوم سیب کشور هستند و این اتفاق به ویژه در برنامه‌ریزی‌های 2 دهه اخیر اتفاق افتاده است. میزان تولید سیب آذربایجان غربی در سال 94 یک میلیون و 326 هزار تن بود که نسبت به سال 93، 38 درصد رشد داشت. تولید سیب استان آذربایجان شرقی نیز 600 هزار تن سیب در سال 94 بود که بلافاصله این استان را در رتبه دوم پس از آذربایجان غربی قرار می‌داد. گسترش کشاورزی ناپایدار متکی بر شیوه‌های سنتی آبیاری در شمار مهم‌ترین دلایل تشدید بحران در دریاچه ارومیه بوده است و کارشناسان خواهان بازمهندسی کشاورزی در حوزه آبیاری، ضایعات کشاورزی و الگوی کشت بوده‌اند. با این حال مسئولان دولتی از افزایش سال به سال تولید این محصول به عنوان یکی از موفقیت‌های مدیریتی خود یاد کرده‌اند. در حال حاضر استان آذربایجان غربی رتبه ششم تولیدکننده محصولات کشاورزی را دارد و به همین نسبت نیز می‌توان حدس زد مصرف آب استان بالاست. از آن طرف استان آذربایجان شرقی هم رتبه دوم تولید محصولات کشاورزی و باغی را به دست آورده است. این در حالی است که افزایش تولید محصولات باید در مقایسه با بهره‌وری آب در کشور صورت گیرد و متناسب با یک راهبرد جامع باشد. برنامه‌هایی که 2 دهه قبل می‌توانست جلوی بحران را بگیرد و تأثیر اصلی را در حفظ منابع آبی 2 استان و به تبع آن دریاچه ارومیه ایفا کند، حالا با هزار اما و اگر اجرا می‌شود. هم قرار است الگوی کشت محصولات کشاورزی منطقه تغییر کند و هم آب کمتری به زمین‌های کشاورزی فرستاده شود تا در عوض دریاچه ارومیه پر شود. با چنین نوساناتی در مدیریت کشاورزی کشور از 2 دهه قبل تاکنون کشاورزان تقصیری نداشته‌اند و تابع تصمیمات بوده‌اند. کلانتری اخیرا درخصوص معیشت جایگزین کشاورزان در حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفته بود «بر این اساس در جاهایی که صرف جویی آب موجب کاهش درآمد شود معیشت جایگزین اعمال می شودو ما معتقدیم شاید اصلا نیازی به معیشت جایگزین نباشد اما اگر لازم بود حتما اجرا خواهیم کرد.» مسعود تجریشی مدیر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز گفته بود: توسعه سیستم پیشرفته مصرف آب برای کل حوضه دریاچه ارومیه ، مدیریت خشکسالی مبتنی بر مدیریت ریسک و مواجهه با آن ،اجرای برنامه های اجتماعی ، اقتصادی در راستای معیشت جایگزین پایدار و با دوام برای کشاورزی در حوضه آبریز با هدف حفظ منابع آبی و در آمد کافی برای جوامع محلی، برخی از اهداف پروژه همکاری ایران و فائو برای احیای دریاچه ارومیه است. حدود نیمی از شکر مصرف کشور از چغندرقندر تولید می‌شود. چغندرقد محصول پرآب‌بری است که هر کیلوگرم آن حداقل 2 مترمکعب آب می‌برد و به این ترتیب تولید شکر در کشور به بهای تخریب محیط زیست تمام می‌شود. کاشت این محصول از ابتدای دهه 1370 به آذربایجان غربی راه پیدا کرد و براساس گزارش سازمان خواروبار جهانی در حال حاضر 55 درصد چغندرقند ایران در استان آذربایجان غربی تولید می‌شود. مشکل اما در تولید بالای این محصول در آذربایجان غربی نیست. مشکل اصلی آنجاست که این استان منطقه سردی برای کاشت این محصول محسوب می‌شود. این گیاه در بیشتر نقاط دنیا در فصل پاییز کشت می‌شود تا بتواند آب مورد نیاز خود را تأمین کند، ولی سرمای زمستان آذربایجان غربی به چغندرقندها آسیب می‌زند و به همین علت کشاورزان این استان چغندرقند را در پاییز نمی‌کارند. کاشت چغندر قند در استان آذربایجان غربی در بهار انجام می‌شود که از یک طرف ریزش‌های جوی کاهش می‌یابد و از طرفی مصرف آب افزایش پیدا می‌کند. این‌گونه اگرچه چغندرقندها از سرمازدگی مصون می‌مانند، اما در عمل 3 برابر میانگین جهانی آب مصرف می‌کنند. نتیجه این شده است که اصرار کشاورزان بر کشت این محصول باعث کاهش شدید آب‌های زیرزمینی در آذربایجان غربی شده است. اختلاف 3 برابری آب مورد نیاز این محصول در آذربایجان غربی در مقایسه با دنیا نشان می‌دهد که ایران در انتخاب محل کشت 55 درصد از چغندرقند تولید خود راهبرد و استراتژی اشتباهی داشته است.