مقایسه سدسازی در ایران و جهان

روزنامه آرمان؛محمدرضا حاجی‌علیخانی*: به تازگی واکنش‌های منفی در افکار عمومی نسبت به سدسازی مشاهده شده که عموما تنها اثرات جانبی سدها را بدون توجه به لزوم آنها بیان کرده‌اند. البته ذینفعان اصلی طرح‌های سدسازی در واقع مردم نسل کنونی و نسل‌های آتی هستند و آشنایی جامعه با مزایا و معایب سدسازی و لزوم احداث سدها اهمیت به‌سزایی در پشتیبانی جامعه از یک طرح دارد. اطلاعات مراجع معتبر نشان می‌دهد در بسیاری از کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه با وجود دارا بودن آب شیرین تجدیدپذیر بیش از ایران، تعداد سدها از ایران بیشتر بوده و ذخایر سرانه سدها نیز بسیار بیشتر از ایران است.

براساس گزارش کمیته جهانی سدهای بزرگ‌ در سال ۲۰۰۰ کشورهای هند، چین، ترکیه، کره‌جنوبی، ژاپن و ایران با داشتن بیشترین تعداد سدهای در دست ساخت، پیشرو در ساخت سد در جهان بوده‌اند. ایران با حدود ۶۰۰ مترمکعب بر نفر ظرفیت مخزن سد جزو متوسط‌های دنیاست و بسیاری از کشورهای دارای آب شیرین بیشتر، به ازای هر نفر جمعیت ظرفیت مخزن سد بیشتری از ایران دارند. بزرگ‌ترین مخزن سد ایران، مربوط به سد کرخه است که ظرفیت آن حدود ۵/۵ میلیارد مترمکعب بوده و در قیاس با سدهای بزرگ دنیا بسیار کوچک نشان می‌دهد. مشاهده می‌شود که در بسیاری از کشورهای دنیا به ویژه کشورهای دارای سرانه آب شیرین بیشتر از ایران، سدسازی بسیار بیشتر از ایران است. نیاز به تامین آب و مهار سیلاب‌ها باعث شد که از برنامه هفت ساله دوم عمرانی (۱۳۳۴-۱۳۴۱) ساخت سدهای بلند با کمک کشورهای غربی در دستور کار قرار بگیرد و سدهای بلندی طي اين دوران مانند سه سد بزرگ كرج (امیرکبیر- در استان تهران)، سفيدرود (در استان گیلان)، و دز (در استان خوزستان) ساخته و سدهاي كوچكتری نيز مانند سد گلپايگان (در استان اصفهان) و سد انحرافي بمپور (در استان سیستان و بلوچستان) تکمیل شوند.

در سال‌های بعد نیز سدهای لتیان (اتمام ۱۳۴۶) و شهید عباسپور (کارون - اتمام ۱۳۵۴)، مثال‌هایی از سدسازی قبل از انقلاب اسلامی است که توسط شرکت‌های غربی ساخته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وقوع جنگ تحمیلی و متعاقبا خروج شرکت‌های پیمانکار خارجی، عدم وجود شرکت‌های توانمند داخلی در زمینه سدسازی موجب شد که سدسازی نیز همچون بسیاری پروژه‌های عمرانی بزرگ دچار توقف و رکود شود، ولی اتمام سدهای جیرفت و میناب در دستور کار قرار گرفت. پس از پایان جنگ تحمیلی به دلیل افزایش جمعیت و مشکلات تامین آب شرب و کشاورزی و صدمات سیلاب‌ رودهای بزرگ چون کارون و کرخه، ساخت سدهای بزرگ دوباره در دستور کار دولت قرار گرفت. از اولین سدهای بزرگ پس از انقلاب می‌توان به سد گدارلندر اشاره کرد که با تامین مالی از وام خارجی و توسط شرکت دایلیم کره جنوبی ساخته شد. به دلیل مشکلات کمبود ارز در سال‌های پس از جنگ و محدودیت برای پرداخت به پیمانکاران خارجی، پشتیبانی از شرکت‌های خصوصی و دولتی داخلی و تاسیس شرکت‌های جدید دولتی برای ساخت سدهای بزرگ در دستور کار قرار گرفت و شرکت‌هایی در مجموعه وزارت جهاد سازندگی سابق و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با تجهیزات باقیمانده از دوران جنگ ایجاد شدند که با کمک کارشناسان داخلی و مشاوران خارجی اقدام به ساخت سدهای جدید کردند و این آغازی بود بر ورود فناوری سدسازی در دوران معاصر به کشور.

با توجه به رشد توان بومی سدسازی در ایران، در حال حاضر کلیه سدهای ایران که برخی جزو بلندترین‌ها در دنیا هستند، همگی به دست توانمند متخصصان داخلی و بعضا با کمک مشاوران خارجی، در حال ساخت است. در ایران با توجه به محدودیت منابع آبی و وجود منابع فسیلی، تنها حدود ۱۰ درصد از نیروگاه‌های برق نصب شده کشور برقابی است که آنها نیز تنها پنج درصد از برق کشور را (عمدتا در زمان‌های اوج مصرف) تولید می‌کنند. به دلیل شرایط خاص رودهای کارون، دز و کرخه، امکان افزایش نیروگاه‌های برقابی بدون ذخیره زیاد آب وجود دارد. نیروگاه‌های برقابی بزرگ ایران شامل سد کرخه، کارون سه و چهار، مسجد سلیمان و گتوند هستند که ظرفیت تولید آنها از ۳۰۰ تا ۳۰۰۰ مگاوات است. کل ظرفیت موجود برقابی ایران حدود ۱۱ هزار مگاوات بوده و ۷۰۰۰ مگاوات نیز در دست ساخت است که در قیاس با تولید برقابی دنیا ناچیز است.